معرفی کتاب

در این دفتر که اختصاص به مباحث شعر و ادب دارد، سعی شده است سست‌بنیادی تلقی شعر به عنوان تقنن و امری عرضی در تاریخ نشان داده شود. در واقع اصل بحث در مقالات، تأمل در این پرسش‌هاست که ما چه نیازی به شعر داریم و چرا نیاز داریم و بودن و نبودن شعر در روابط مناسبات مردمان و زندگی آنان چه اثری دارد؟ نظر سطور این است که شعر و هنر نه زینت و تقنن زندگی، بلکه شرط قوام زندگی مشترک است. یعنی زبان با شعر آغاز می‌شود و چون باهم‌بودن آدمیان با زبان محقق می‌شود، شعر، زبان آغاز باهم‌بودن و راستی و دوستی است و مگر نه اینکه هر وقت و هر جا شعر و هنر هست، پیوندهای زندگی استوار می‌شود و در جاهایی که اینها نیست، سوء تفاهم و غرض‌ورزی و کین‌توزی مجال غلبه پیدا می‌کند؟

نویسنده در مقدمه می‌گوید: چون فکر می‌کرده‌ام که از آنچه گفته‌ام، این نتیجه به دست می‌آید که شعر را باید در خدمت اصلاح جامعه قرار داد، به اشاره گفته‌ام که مسلماً شعر در صلاح و اصلاح زندگی مردمان و ایجاد صفا و تقویت خرد ایشان اثر دارد و حتی جزئی از این صلاح و اصلاح است؛ اما با اتخاذ تصمیم نمی‌توان شعر و هنر ایجاد کرد. به شاعران و هنرمندان هم نمی‌توان مصلحتی را نشان داد و به آنان تکلیف کرد که هنر خود را مصروف تحقق آن مصلحت کنند. هنر و شعر وسیله‌ای در اختیار هنرمند و شاعر نیست که آن را هر جا خواست به کار برد و به هر مصرفی برساند. به عبارت دیگر مصلحت پیش از هنر وجود ندارد که هنر در خدمت آن قرار گیرد، بلکه با ظهور تفکر و هنر است که مصلحت‌ها پدید می‌آیند و فهمیده می‌شوند.

نکتۀ دیگری که به اشاره در این کتاب از آن سخن گفته شده، این است که شاعر و هنرمند می‌تواند آینده‌بین باشد یا لااقل در زمانی که در آن به سر می‌برد، باطن آنچه را که می‌گذرد، دریابد و پیداست که با این دریافت خوش‌بین یا بدبین می‌شود. او وقتی افقی روشن می‌بیند، شادی می‌کند و برای مردمان شادی می‌آورد و اگر در راه تیره ببیند، از تیرگی می‌گوید. در دهه‌های اخیر نمی‌شود گفت که شاعران چه دیده‌اند و چه گفته‌اند؛ اما می‌دانیم که شاعران هم‌نسل نویسنده زمان را بیشتر زمان ظلمت و تیرگی و پریشانی و آشوب و قهر و کین دیده‌اند.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

یادداشت؛ زبان، خانۀ وجود؛ ملاحظاتی دربارۀ شعر و شاعری؛ استعاره در فلسفه و ادبیات؛ ذکر جمیل مولانا جلال‌الدین محمد بلخی؛ سعدی شاعر اخلاق؛ مقام طنز و طیبت در سخن سعدی؛ سعدی مفتی ملت اصحاب نظر؛ تفکر و زبان در شعر حافظ؛ حافظ و شعر و همزبانی؛ همزبانی گوته و حافظ؛ اخوان شاعر شب سیاه غربت شهر سنگستان؛ نمایشنامۀ ایرانیان؛ دکتر فاستوس؛ روسیه و ادبیاتش.