معرفی کتاب

فیلسوف آلمانی، نیچه گفته‌ای دارد به این مضمون که اثر واقعاً بدیع آفریدگار آفرینش دستور زبان بود. در نگاه اول چنین گفته‌ای اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد؛ اما آنگونه که در بخش اول این کتاب بررسی شده است، خواهیم دید که این ادعا نه تنها گزافه‌گویی نیست که در واقع بازتای و بازنمود حقیقتی است ژرف و انکارناپذیر.

یکی از ویژگی‌های زبان، کلیت و جهان‌شمولی آن است. اندیشه و مفهومی نیست که نتوان در زبان آورد. هر گفت‌وشنودی فرایند درونی بی‌کران و بی‌انتهایی است که بالقوه می‌تواند تا ابد ادامه داشته باشد. نوشتن امکان می‌دهد که یک متن را همواره به تکرار بتوان خواند. حتی در نبود هیچ خواننده یا پس از مرگ همۀ ذات‌های هوشمند و فراسوی هر وجود یا پدیده‌ای در این جهان نوشتن امکان خوانده را همواره میسر می‌سازد.

این کتاب دربردارندۀ پنج بخش است. در بخش اول «زبان، اندیشه و خرد» خاستگاه، جنبه‌های هستی‌شناختی و پیوند زبان و اندیشه با تفصیل چندی بررسی شده‌اند. در این بخش روی سخن با خوانندگانی است که با اینگونه مباحث احتمالاً آشنا نیستند؛ اما کشش‌ها و کنجکاوی‌های ذهنی آنها را در جهت آشنایی با این مفاهیم پیچیده برمی‌انگیزد، نه با اهل فلسفه و زبان که مباحث یادشده در این بخش را ااحیاناً مقدماتی و ابتدایی خواهند یافت. در بخش اول این کتاب مفاهیم فلسفی مطرح‌شده همه از فیلسوفان و زبان‌شناسانی است که در جای خود از آنها یاد شده است؛ اما انتخاب مفاهیم، ترتیب ادغام و هم‌آمیزی آنها، ذکر توضیحات و نمونه‌ها و شیوۀ بیان و ساختار متن همه در قالب زبان ویژۀ نویسنده شکل گرفته‌اند. در واقع این بخش تلاشی است در بازبینی و بازنگری مفاهیم فلسفی بسیاری دربارۀ زبان که بر اساس گرایش‌های ذهنی نویسنده دستچین، ترکیب و در ساختار زبانی تازه‌ای بازگو و خلاصه شده‌اند؛ به طوری که در اغلب موارد تمایز مابین مفاهیم اصلی و شیوۀ ادغام و بیان آنها ممکن نیست؛ از این رو از ارجاعات مکرر و متعدد به مأخذ پرهیز شده است؛ زیرا چه بسا که با رجوع به سطر و صفحۀ مأخذ نیز چنین تمایزی میسر نباشد. بر اساس تمایلات ذهنی و پسند شخصی نویسنده، از میان مکتب‌های مختلف، نظریه‌های فیلسوف آلمانی معاصر، گادامر اندیشه‌برانگیزتر، جامع‌تر و جالب‌تر از آثار دیگران است، به طوری که بسیاری از مفاهیم یادشده در بخش اول این کتاب، متأثر و برگرفته از دو کتاب معروف اوست: حقیقت و روش و هرمنوتیک فلسفی.

بخش دوم «شعر، نثر و اندیشۀ ایرانی در واقع ادامۀ مباحث یادشده در بخش اول است که در متن ویژۀ فرهنگ ایرانی به تفسیر و بررسی پیوند زبان و اندیشه می‌پردازد. درون‌مایۀ بنیادی این مباحث تلاشی در جستجوی پاسخی به این پرسش ابتدایی و بدیهی و در عین حال بسیار اهمیت است: تفاوت فاحش مابین میراث عظیم و بی‌همتای آثار شعری در زبان فارسی را در قیاس با تنگدستی و تهی‌مایگی در آثار نثر در این زبان چگونه می‌توان توجیه کرد؟ آیا از جنبۀ شناخت‌شناسی، خاستگاه این تفاوت فاحش مابین میراث شعر و نثر چیست و از کجاست؟ موجب شگفتی است که این پرسش بسیار اساسی و مهم تا به حال هرگز مطرح نشده و هیچ‌گونه پژوهش روشمندی در این زمینه صورت نگرفته است. در حالی که یافتن پاسخی منطقی به این پرسش، در شناخت خلقیات و تمایلات ذهنی، عاطفی و فرهنگی فارسی‌زبانان جنبۀ بنیادی دارد.

بخش‌های سوم، چهارم و پنجم این کتاب دربردارندۀ نمونه‌هایی از نثر هستند به امید بازنمود گره‌خوردگی زبان و اندیشه، هریک در متن مفاهیم ویژۀ خود. مباحث این سه بخش به ترتیب به نقد ادبیات، نقد اخلاق و نقد سنت اختصاص داده شده‌اند.

باید یادآور شد که برای خوانندگان ناآشنا به زبان فلسفی، نثر این کتاب ممکن است در ابتدا دشوار به نظر آید و آنها را از ادامۀ خواندن بازدارد. باید در نظر داشت که زبان لازم برای بیان اینگونه مفاهیم و مباحث ناگزیر آسان نیست؛ اما با کمی شکیبایی و پایداری و پس از آشنایی با واژه‌ها و اصطلاحات اصلی در هر مبحث، افق‌های تازه‌ و روشنی در برابر چشم ذهن خواننده باز خواهند شد. افزون بر اینکه از طریق بازبرد به واژه‌نامۀ فارسی ـ انگلیسی که در آخر کتاب آورده شده است، معنی واژه‌های ناآشنا را به سادگی می‌توان یافت.

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:

بخش اول: زبان، اندیشه و خرد: خاستگاه زبان، هستی‌شناسی زبان، زبان و اندیشه، نتیجه‌گیری و منابع. بخش دوم: شعر، نثر و اندیشۀ ایرانی: درآمد، زبان نظم و زبان نثر، شعر و بیان فلسفی، شاهنامه: نثر شاعرانه، گلستان: شعر منثور، نتیجه‌گیری، منابع. بخش سوم: مسئلۀ تناقض در گلستان، منابع؛ بخش چهارم: قانون، عدالت، مفهوم عدالت در فلسفۀ یونانی، مفهوم عدالت در فلسفۀ پس ـ مدرن، منابع؛ بخش پنجم: در باب حرف مفت: انواع حرف مفت، سازوکارهای حرف مفت، پیامدهای حرف مفت، مقابله با حرف مفت، منابع؛ واژه‌نامه.