معرفی کتاب

این مجلد از مقالات تقی‌زاده دربرگیرندۀ بخشی از یادداشت‌هایی است که او برای تألیف «گاه‌شماری در ایران قدیم» و نیز به قصد ذیل‌نویسی بر آن از میان کتاب‌هایی که می‌خوانده استخراج کرده و بیش از 99 درصد آنها به خط شخص اوست.

اشکال مختلف گاه‌شماری در ادوار مختلفه یا حتی در یک عصر دو نواحی مختلف و بین اقوام مختلف ایرانی یا فرقه‌های مذهبی جاری بوده است؛ مانند گاه‌شماری هخامنشی، زردشتی و اوستایی، حساب قدیم سال ناقصه که هنوز در مازندران و نایین و ... بین زردشتیان ایران معمول است و حساب سال رومی و تاریخ مسیحی که بین ارامنه و آسوریان ایران رایج است و ... .

 در غالب این حساب‌های مختلف سال‌شماری اساس فرق و تمایز در مبدأ تاریخ و شمسی یا قمری‌بودن و اسامی ماه‌هاست و لذا مابه‌الامتیاز انواع حساب‌های سال و ماه (گاه‌شماری) که از ابتدای انتشار اسلام تا حال گاهی یا همیشه در ایران جاری بوده، در اختلاف در یکی از این سه اساس بوده است. در این مجلد نکات مربوط به حساب زمان و انواع گاه‌شماری‌های معمول در ادوار مختلف در میان ایرانیان شرح و بیان شده است.

یادداشت‌برداری‌های تقی‌زاده که در کشورهای متعدد و زمان‌های مختلف انجام می‌شده تاریخ ندارد؛ ولی نوع کاغذها، به ویژه آنچه بر پشت اوراق غلط‌گیری مجلۀ کاوه ـ که در سال 1921 تعطیل شد ـ نوشته است، گویای آن است که از روزگار توقف در برلین به تحقیق گاه‌شماری پرداخته بود. قسمتی دیگر یادداشت‌هایی است که مربوط به دوران اقامت انگلستان است. قسمتی یادداشت‌های سنواتی است که در مجلس سنا می‌بوده؛ زیرا مقداری از نوشته‌ها بر روی کاغذ سرعنوان‌دار آن مجلس نوشته شده است و چند یادداشت به خط دیگران است (محمد قزوینی، مجتبی مینوی، سعید نفیسی) که در جای خود تذکر داده شده است.

نحوۀ تنظیم یادداشت‌های تقی‌زاده در این کتاب بدین ترتیب است:

بخش نخست گزیده‌مانندی است از سراسر گاه‌شماری که در سال 1321 در لندن به تحریر آن پرداخت به منظور آنکه آسان‌تر در دسترس دوست‌دران این رشته قرار گیرد؛ ولی ناتمام مانده است. به دنبال آن نوشتۀ کوتاهی می‌آید که احتمالاً خط موسی نثری است در انتقاد نکته‌هایی بر گاه‌شماری. بخش دوم نوشته‌های برگرفته و گزیه از ابوریحان بیرونی است به ترتیب الفباییی نام تألیفات آن دانشمند. بخش سوم تکه‌های برگرفته از کتاب‌های فارسی و عربی که تعداد این کتاب‌ها افزون بر 170 کتاب است. بخش چهارم برگرفته‌ها از کتاب‌های اروپایی یا نکته‌هایی دربارۀ مندرجات آنهاست. بخش پنجم نوشته‌های مربوط به اطلاعات گاه‌شماری‌های هخامنشی، زردشتی، اوستایی. بخش ششم نوشته‌های مرتبط با گاه‌شماری عصر ساسانی. بخش هفتم تقویم ارمنی و مطالب مربوط به نوسرد، ورداور، پنتکوت. بخش هشتم یادداشت‌های استنباطی که با دادن موضوع الفبایی به هریک جداسازی و نام‌گذاری شده است. بخش نهم تقویم کاشان. بخش دهم مآخذ و منابع خواه مربوط به گاه‌شماری و خواه مانی ـ تاریخ علوم اسلامی ـ تاریخ طب اسلام که مناسبت دارد همه را درین مجلد به چاپ رساند تا نشان داده شود که ذهنش چون به یاد کتابی می‌افتاد، آن را می‌نوشت و به تداعی نام‌های دیگر بر آن می‌افزود.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

یادداشت گردآورنده؛ بخش اول: گزیده‌ای از گاه‌شماری در ایران قدیم؛ بخش دوم: منقولات و استنباطات از کتاب‌های بیرونی؛ بخش سوم: منقولات از متون فارسی و عربی (177 کتاب)؛ بخش چهارم: منقولات از کتاب‌های اروپایی (161 مؤلف)؛ بخش پنجم: گاه‌شماری‌های هخامنشی ـ زردشتی ـ اوستائی؛ بخش ششم: روزگار ساسانیان؛ بخش هفتم: تقویم ارمنی؛ بخش هشتم: کبیسه؛ بخش نهم: تقویم کاشان و مازندران و زرتشتیان؛ بخش دهم: یادداشت‌های استنباطی به نظم الفبایی؛ بخش یازدهم: تطبیق تواریخ.