معرفی کتاب

میرزا محمدیحیی نادم قیصاری در سال 1290 خورشیدی در میمنۀ افغانستان متولد شد. دوران زندگی هفتادونه ساله‌اش، با دوره‌های حکومت امیرحبیب‌الله خان و فرزندش امیرامان‌الله خان، حبیب‌الله کلکانی، محمدنادر شاه و فرزندش محمدظاهر شاه مصادف بود. دیوان او دربردارندۀ غزلیات، رباعیات، مخمسات، ترکیبات، مستزادها، مثنویات و قصاید است. با آنکه در غزلیات وی نشانه‌هایی از مضامین و شیوۀ بیان شاعران سبک هندی و به ویژه صائب تبریزی و بیدل دیده می‌شود؛ اما این غزلیات از نظر ویژگی‌های عمدۀ سبک هندی چه در مضمون‌بندی و چه در حوزۀ خیال و چه در شیوۀ بیان، با اشعار شاعران این سبک تفاوت آشکار دارد.

دوران زندگی و شاعری نادم به دو بخش تقسیم می‌شود؛ دوره‌ای که به کار دیوانی مشغول بود و دلش گروگان تمتع و لذت دنیایی و بهره‌مندی‌های دیگر بود و در وصف موی و روی و خط و خال شعر می‌سرود و دوره‌ای که به عالم عرفام و تجرد و عزلت و تحقیق و توکل و شناخت و معرفتی دگرگونه از خود و جهان وارد شده بود. اشعار عرفانی و تحقیقی و توحیدی و ستایش شوق‌آگین او از پیر و مرادش به این دوره که دورۀ کمال و پختگی در صورت و معنی نیز هست، به این نیمۀ زندگی‌اش تعلق دارد. هرچند از نظر کمی سروده‌های دورۀ دوم زندگی او در قیاس با دورۀ اول اندک است؛ اما از نظر کیفی بسیار ارزشمند است.

نادم به دو زبان فارسی دری و ازبکی شعر سروده است. از اشعار ازبکی او تنها یک قصیدۀ شصت‌بیتی در کلیات چاپ شده که موضوع آن حمد خواوند متعال و منقبت پیامبر اکرم و ستایش خاندان و اصحاب و یاران آن حضرت و مناجات است و از این نظر با قصیدۀ فارسی دری او مشابهت موضوع و مضمون دارد. با این تفاوت که قصیدۀ دری او دارای تشبیب است و قصیدۀ ازبکی تشبیب ندارد. غیر از این دو قصیده، هضت قصیدۀ دیگر در کلیات او وجود دارد. همچنین چهار قطعه که تاریخ یا مادۀ تاریخ را دربردارد، دیده می‌شود. افزون بر آنها شش قطعۀ کوتاه دیگر با عنوان‌های سلوک دهر، حکمت و پند، چشم خورشید در ستایش و چهار قطعۀ دوبیتی وجود دارد.

کلیات دارای سه مثنوی است که درازترین آن دارای 133 بیت است. تنها مثمن نادم در منقبت و نعت حضرت ختمی مرتبت سروده شده است. در این کلیات جمعاً ده مخمس وجود دارد که هشت تای آن بر مبنای غزل‌های سعدی، بیدل، محمود و ولی طواف ساخته شده است. پنج غزل از آن هشت، از آن بیدل است و سه غزل دیگر از سه شاعر دیگر. تعداد رباعی‌های موجود در کلیات نادم، 32 رباعی است که موضوعات آنها مناجات، توحید، حکمت و عشق و حالات آن، ذم و قدح دنیاداران ناهل و ... است و از روانی و استحکام زبانی و زیبایی بهره‌مند است. از میان 248 غزل کلیات او به ترتیب قافیۀ دال 45، ت 38، الف 35، میم 21 و نون 17 غزل را دربردارد.

از ویژگی‌های نادم کم‌گویی و گزیده‌گویی است که این موضوع را عمر 79 ساله و در مجموع شش‌هزار بیت تأیید می‌کند. یکی دیگر از ویژگی‌های بارز شعر او که اتفاقاً او را از شاعران سبک هندی به طور عام و بیدل به طور خاص متمایز می‌کند، بسامد بالای کاربردها، تلمیح‌ها و اشاره‌ها و حتی ساختن مضمون شعری بر پایۀ قصه‌ها و داستان‌های قهرمانان دوره‌های اساطیری و پهلوانی و تاریخی است.