معرفی کتاب

در پژوهش حاضر نویسنده ضمن استخراج نمادها و نشانه‌های به‌کاررفته در آثار مولوی، به تشریح و تبیین آنها می‌پردازد. این نمادها و نشانه‌ها مانند آب، آتش، آدم، آسمان، چراغ، چشمه، شراب، قفس، نردبان و ... به ترتیب الفبایی منظم شده و در هر مورد نمونه‌ای از اشعار مولوی، کاربرد این نمادها و مشتقات و ترکیب‌های آنها در اشعار و معنی و مفهوم آنها آمده است.

نمادها و نشانه­ها همواره کاربرد وسیعی در فرهنگ و ادبیات و هنر اقوام و ملل داشته است. معانی عالی آسمانی آنگاه که بخواهد به مرحلۀ تفهیم و تفاهم برسد، از مقام شامخ روح تنزل کرده؛ اولاً در ظرف تنگ الفاظ و حروف و کلمات ریخته می­شود و ثانیاً از این مرتبه نیز نازل‌تر و فروتر آمده تا در کسوت و هیئت تمثیلات و صورت حسی نمودار شده و از این رو محتاج تأویل است. بنابراین سنخ معانی، مجرد از صورت است؛ اما معانی برای تحقق نیازمند به ظرفند و کلام و تجسیم، ظروف معانی­اند. راه­یافتن به معانی جز از طریق کلام و تصویر ممکن نیست؛ از این رو تصاویر به منزلۀ رموزی است که نردبان رسیدن به بیان معانی است. همان‌طور که راه‌یافتن به طریقت و سپس حقیقت جز از طریق توجه به شریعت میسر نیست، فهم حقایق الهی نیز جز از طریق تأمل در الفاظ و متون باقیمانده امکان ندارد. برای ورود به عالَم راز، باید زبان رمز را شناخت. هر فرهنگی زبانی دارد و بدون یادگیری زبان، فهم آن فرهنگ میسر نیست. وحی الهی، ادعیه، حدیث، عرفان و فلسفه، کلام و فقه، ادبیات و شعر، علوم، صنایع، هنر و در یک کلام فهم فرهنگ‌هایی که در جوامع انسانی تحقق یافته­اند، بدون یادگیری زبان متناسب‌شان میسر نیست. در عصر حاضر که هنرهای تصویری گسترش یافته، کلام جای خویش را تا حد زیادی به تصویر داده است و در عرصه­ای همچون سینما و تئاتر، فهم عمیق محتوای یک اثر نمایشی نیازمند یادگیری زبان تصویر است و هر فریم تصویری و گاهی عبارتی در یک اثر هنری و ادبی به منزلۀ یک نشانه و نماد محسوب می­شود و هنرمند به ویژه شاعر و کارگردان حرفه­ای، غرض و مقصود صحیحی از به­کاربردن آن دارد. بنابراین برای فهم و تحلیل غرض هنرمند، می­بایست منطق زبانی و تصویری وی را شناخت.

در هنر دینی که با معانی معنوی سروکار دارد، نمادشناسی و نشانه­شناسی به دلایل گوناگون اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. مفاهیم دینی و مذهبی تاحد زیادی معقول و مجرد است و همان­گونه که گفتیم، تا معانی عالی معقول به صورت تمثیل و الفاظ قابل فهم درنیاید، افهام عمومی با آن ارتباط برقرار نمی­کنند و از آنجا که هر چیزی را نمی­توان برای هر معنایی به صورت نماد به کار برد و نسبت ویژه­ای میان دال و مدلول وجود دارد؛ نمادها باید با منطق صحیحی مورد استفاده قرار گیرند. خوشبخانه فرهنگ دینی که از قرآن و روایات آغاز شده و زبان غنی رمزی عرفانی را پدید آورده است، منبعی لایزال برای تحقیق در زبان تمثیلی و نمادین به شمار می­رود. این منابع سرشار از معرفت، باید متناسب با نیاز هنری جامعه امروز استخراج، تحقیق و تحلیل شوند و به صورت کاربردی منشأ اثر قرار گیرند.

هنرمندان ما در گذشتۀ نزدیک و حال، به دلیل عدم شناخت فرهنگ خودی، منابع نمادهای بصریشان، تحقیقات غربی‌ها و به ویژه فیلسوفان هنر و روان‌کاوان و زبان­شناسان است. مثل ما مثل تهیدستی است که روی گنج نشسته و دستش به سوی دیگران دراز است.

انتخاب مولانا به چند دلیل مقدم است: نخست آنکه در میان عرفا، کسی به قدرت مولانا در حوزۀ قصه و تمثیل پدید نیامده و دوم آنکه مولانا یکی از شاخص‌های فرهنگ اسلامی ایرانی است. کتاب مثنوی که مولانا آن را "صیقل ارواح" و دوستانش "قرآن فارسی" نام نهاده­اند، مجموعه­ای از تفسیر قرآن احادیث و حاوی معلومات عمیقی دربارۀ ادیان به ویژه عقاید صوفیانه همراه با امثال و حکایات و قصص است. در آثار او به ویژه مثنوی، تفکرات و بحث‌ها و مشاجراتی را که صدها تن از بزرگان پیش از او داشته­اند، می­توان گفت؛ اما نه به صورت سادۀ خود، بلکه به صورت معجونی که اجزای آن به دقت از اینجا و آنجا گرد آمده و تنقیح شده و آمیزش یافته و از خشونت‌های ظاهری آنها کاسته و به لطافت باطنی آنها افزوده شده و سرانجام به صورت کل واحدی درآمده است. "در عصر مولانا، دین و فلسفه در همه جهات به اوج و کمال رسیده بود. فلسفه یونانی با ابن‌سینا و ابن‌رشد به بالاترین حد بود، کلام با غزالی، اندیشۀ عرفانی ابوهاشم سوری یا صوفی شروع و به ابن‌عربی تکامل یافت، شعر عرفانی با سنایی و عطار به قله­های بلندی دست یافته بود. بنابراین مثنوی مولوی منشور بلورین کثیرالوجوهی است که در آن بازتاب پرتوهای شکستۀ وحدانیت سامی، خردگرایی یونانی با عناصر فیثاغورسی، نظریه­های الیائی‌بودن و شدن، نظریه مثالی افلاطون، نظریه علّی و نظم جهان ارسطو، وحدت افلوطین و جذبه­ای که به نظر اوهادی به سوی وحدت است، سؤالات متناقص متکلمان، مسائل نظریه معرفتی ابن سینا، نظریه علم لدنی غزالی و وحدت­­گرایی ابن‌عربی را می­توان دید".

مولوی فقط مبدع بعضی مسائل نیست، بلکه کار عمده­اش تحلیل و تجزیه افکار و تجارب متقدمان و به‌دست‌آوردن نتایجی تازه از آنهاست؛ بنابراین تحقیق دربارۀ مولوی برابر با پژوهش دربارۀ بهترین دستاوردهای فلسفی و دینی اسلام است. سوم مآخذ مثنوی است. او جز قرآن و حدیث، مآخذ دیگری برای مثنوی به دست نمی­دهد و صراحتاً به هیچ یک از متفکران یونانی یا فیلسوفان اسلامی اشاره نمی­کند. از ارسطو نام نمی­برد. افلاطون را یک بار در کنار جالینوس می‌آورد؛ اما از فلسفۀ آنها بحثی نمی­کند. اگر مطلبی را از فلاسفه بگیرد، با عبارت "حکیمان گفته­اند" اشاره می­کند؛ اما اگر از قرآن یا حدیث باشد، به صراحت یاد می­کند. مثنوی در یک کلام به تعبیر استاد سیدجلال آشتیانی، ملاک و محل ذوق ایرانی است. اگر کسی مثنوی را نپسندد، فاقد سلامت ذوق و درک لطایف است.