معرفی کتاب

دنیای امروز، دنیای به هم پیوسته‌ای است که با تمام گستردگی‌اش به سبب ارتباطات، کوچک به نظر می‌رسد. انواع گوناگون ابزارهای ارتباطی، انسان‌ها را از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین پیش‌آمدهای درخور اعتنا باخبر ساخته است. در این بین نقش قلم و به طور کلی نوشتار بیش از پیش مهم و سازنده است. امروزه نوشتار مادۀ اصلی ارتباطات رسانه‌ای شده است و به صورت‌های مختلف از تولید اخبار تا کتاب‌ها و مقاله‌های علمی ما به نوشتار نیازمندیم. با گسترش نیاز به نوشتن و نیز گسترش مراکز نشر، پراکندگی و تنوع در نوشتارها نیز به چشم می‌خورد. گذشته از این هر نویسنده‌ای در نوشتار خود، سلیقۀ خویش را به کار می‌گیرد و مراکز چاپ و نشر نیز سلیقه و پسند خویش را معیار قرار داده‌اند. خوشبختانه از سال‌ها پیش نیاز به یک وحدت روش و درپیش‌گرفتن شیوه‌ای واحد در کشور احساس شده است. پیش از آنکه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شیوه‌نامه‌ای واحد را تهیه و پیشنهاد کند، برخی از مراکز مهم انتشاراتی شیوه‌نامه‌هایی را تهیه کرده و به کار گرفته‌اند؛ اما فرهنگستان برای پیش‌گیری از تفرقه و تنوع روش‌ها، رسم‌الخط واحدی را با نظر کارشناسان تهیه و ابلاغ کرده است. اگر همه مراکز انتشار و به ویژه وزارت آموزش و پرورش در تألیف کتب درسی به این شیوه‌نامه عمل کنند، کم‌ترین تفاوت را در رسم‌الخط امروز فارسی خواهیم دید. البته به جز رسم‌الخط، ویرایش و نشانه‌های آن نیز موضوع دیگر در زیباسازی و یک‌دست‌ساختن متن است که در این‌باره هم نوشته‌ها و کتاب‌هایی وجود دارد.

متن حاضر برای حفظ و یکپارچگی در شیوۀ نوشتن یا همان رسم‌الخط، به‌کارگیری نشانه‌های نگارشی و ویرایشی، پرهیز از اشتباهات و نادرستی‌های نوشتاری، استفاده بیشتر از واژگان فارسی و در مجموع راهنمایی برای نوشتن متنی با کم‌ترین اشتباه و با شیوه‌ای واحد تهیه شده است. همچنین در فصل‌هایی مطالب دیگری مرتبط با نوشتار و کتاب همچون اجزای کتاب، شیوه‌های ارجاع و نشانه‌های اختصاری که در متن‌ها کاربرد دارد، آمده است.

این متن در نه فصل به این شرح تنظیم شده است:

فصل اول زبان؛ در این فصل به تعریف زبان، شکل‌های گفتاری و نوشتاری، علت تغییر و تحول در زبان و اجمالی از زبان لازم و ضروری است. با شناخت زبان و اجزای آن و موضوعاتی نظیر هجاها و واج‌ها، بسیاری از نکات موردنظر در نویسندگی، شیوه خط و درست‌نویسی رعایت خواهد شد.

فصل دوم خط؛ در این فصل مهم‌ترین مباحث مربوط به دستور خط آمده است. بیشترین اختلاف و تنوع در نوشتار، در تفاوت شیوه‌ها و رسم‌الخط‌هاست و جدانویسی یا سرهم نویسی واژه‌ها همیشه محل بحث بوده است. صاحب‌نظران قدیمی بیشتر پیوسته می‌نوشتند و نسل حاضر بنا به استقلال تک واژه‌ها و نیز اقتضائات دستگاه‌های چاپ و نشر جدانویسی را بیشتر می‌پسندند. البته باید گفت که این موضوع ربطی به درست یا غلط‌بودن ندارد؛ چون گاهی دانشجویان یا برخی از اصحاب قلم می‌پرسند کدام شکل درست و کدام غلط است. این فقط تفاوت سلیقه است و در بیشتر موارد هر دو شکل صحیح است؛ اما برای پرهیز از پراکندگی شیوه‌ها و یکسان‌سازی و ارائه شیوه واحد، بهتر است از یک شیوه خاص پیروی شود. در این فصل دستور خط مصوب فرهنگستان معیار اصلی بوده است و جز در مواردی اندک یا مواردی که فرهنگستان در آن باره چیزی نگفته است، از آن دستور خط پیروی شده است.

فصل سوم واژه‌های متشابه یا هم‌آوا؛ در این فصل گروهی از واژه‌های متشابه که به دو یا چند شکل نوشته می‌شوند؛ اما تلفظی یکسان دارند، معرفی شده‌اند. شناخت این واژه‌ها باعث می‌شود که در متن با درنظرداشتن معنای واژه موردنظر از اشتباه بپرهیزیم. البته واژه‌های متشابه خیلی بیشتر از اینهاست؛ اما پرکاربردترین آنها معرفی شده‌اند. همچنین شکل صحیح چند واژه که معمولاً در برخی نوشته‌ها غلط نوشته می‌شود، ارائه شده است.

فصل چهارم نشانه‌گذاری؛ در این فصل بیست نشانۀ کاربردی در نوشته‌ها معرفی شده است که عمدتاً نویسندگان با آن آشنایی دارند. کاربرد درست این نشانه‌ها، در صحیح‌خواندن و روان‌خوانی متن به خواننده بسیار کمک می‌کند. البته نبودن این نشانه‌ها چندان ایراد ندارد؛ اما بهتر است برای پرهیز از اشتباه و نیز در مواردی راهنمایی بهتر خواننده متن از آنها استفاده شود. از طرف دیگر استفاده مکرر و فراوان و بیجا از این نشانه‌ها نیز پسندیده نیست.

فصل پنجم درست بنویسیم؛ یکی از مهم‌ترین مباحث در نوشتن، درست‌نویسی است. در این فصل در شصت نکتۀ مهم شیوۀ درست‌نوشتن و پرهیز از خطاهای نگارشی آمده و در آن نمونه‌هایی از جمله‌هایی که اشکال نگارشی و دستوری دارند، ذکر شده است. در حقیقت آن چیزی که یک نوشته را پس از موضوع و پرورش مطلب درخشان می‌کند، رعایت قواعد و قوانین زبان است، به‌کارگیری درست این قواعد و پرهیز از اشتباهات، نوشته را استحکام می‌بخشد و توانایی نویسنده را در تسلط به زبان نشان می‌دهد. بخشی از ویراستاری در واقع برای پیراستن متن از چنین اشتباهاتی است و دانستن این اشتباهات و شناخت قواعد دستوری نگارش، ما را در به‌کارگیری درست زبان فارسی و پاسداری از آن بسیار یاری می‌کند.

فصل ششم اجزای کتاب؛ در این فصل به کوتاهی، اجزای تشکیل‌دهنده یک کتاب معرفی شده‌اند. پیداست که هر کتابی همۀ این اجزا را ندارد؛ اما بخشی از اجزا در هر کتاب وجود دارد. اجزای معرفی شده تقریباً به شکل کامل و به فرض داشتن متنی است که همه این اجزا را با خود دارد.

فصل هفتم شیوه ارجاع؛ شیوه ارجاع از موضوعاتی است که به شیوه‌های مختلف به کار گرفته می‌شود. امروزه معمولاً مجلات علمی به شیوه‌ای نزدیک یا واحد نحوۀ ارجاع مطالب را مشخص می‌کنند و کتاب‌ها نیز به دو یا سه شیوه، این امر را انجام می‌دهند. در این فصل یک شیوۀ واحد برای همه متون اعم از کتاب یا مقاله پیشنهاد شده تا یک‌دستی در همه قالب‌های نوشتاری حاکم شود؛ به ویژه برای یک مجموعۀ واحد مثل دانشگاه که هم کتاب و هم مجلات علمی منتشر می‌کند، بودن شیوۀ یکسان بهتر است. همچنین در این فصل شیوه ارجاع در پانویس و نیز شیوۀ نوشتن کتابنامه توضیح داده شده است.

فصل هشتم نام‌ها و نشانه‌ها؛ در این فصل نام و جدول تطبیقی ماه‌ها در تقویم‌های فارسی، عربی و میلادی و نشانه‌های اختصاری فارسی، عربی و لاتین که برای پرهیز از تکرار نام‌ها و نشانه‌ها به کار می‌رود، معرفی شده‌اند. البته تعداد این نشانه‌ها فراوان است؛ اما نشانه‌هایی در این فصل آمده که کاربرد بیشتری در متون دارند.

فصل نهم برابر نهاده‌ها؛ این فصل فهرستی از برابر نهاده‌ها (معادل‌ها) است که در برابر واژه‌های غیر فارسی وضع شده است. این معادل‌ها از فرهنگستان اول و ادب فارسی شروع شده و تا امروزه هم ادامه دارد. معادل‌سازی برای همۀ واژه‌های غیر فارسی صورت می‌گیرد؛ ولی بیشتر این معادل‌ها برای واژه‌های عربی وضع شده است و دلیل آن هم تعداد و کاربرد بیشتر واژه‌های عربی در فارسی است.