معرفی کتاب

بر پهنۀ آسمان پرستاره و نورانی علم و ادب کرمان، نام فتح‌الله قدسی متخلص به فؤاد کرمانی از تلألو و روشنایی چشمگیری برخوردار است. قدسی عارفی ربانی و شاعری آسمانی بود که زلال اندیشۀ ژرف‌نگرش بر کلامش اثری سحرانگیز بخشیده، آنگونه که مقبول اهل معنی گردید.

در احوالاتش آورده‌اند وی که از کودکی در ناصیه‌اش آثار فیض و وارستگی مشهود بود، با درک این معنی در مقابل خواسته و اصرار پدر مبنی بر ترک علم و معرفت و روی‌آوردن به کسب و معاش مخالفت نمود؛ چرا که شمیم و عطر خوش فراگیری آنچنان واله و سرمستش نموده بود که بوی خوش عطاری پدر هیچگاه نمی‌توانست وی را ارضاء نماید؛ از این رو از هفت سالگی که پای به مکتب نهاد، تا پایان عمر عطش آموختن در وجودش سیراب نشد.

قرآن نخستین آموخته‌اش بر ایینۀ ضمیر پاکش جلایی خاص داد و به گونه‌ای روح و دلش را تسخیر نمود که بعدها آثار این فیض عظمی در کلام و اشعارش موج می‌زد. فتح‌الله قدسی را شاعر ولایی نامیده‌اند؛ زیرا عشق و ارادت به نبی مکرم اسلام و اهلبیت او و به ویژه مولای متقیان علی (ع) از عمق وجودش سرچشمه گرفته بود.

فؤاد در اشعار خود و به ویژه در مراثی معروفش نهایت شناخت و علاقه به امام حسین (ع)، شهادت و هدف از قیام آن حضرت را در عالی‌ترین توصیفات و سوزناک‌ترین عبارات به تصویر کشاند و همین خلوص و صفای کلام باعث شد به اندک‌زمانی اشعارش ورد زبان ذاکرین و نقل محافل واعظین و اهل منبر شود.

نکته قابل توجه در اشعار وی آن است که هیچگاه به غیر از وجود مبارک حضرت رسول (ص) و ائمۀ اطهار (ع) کسی را لایق و شایستۀ مدح نمی‌دانست. انواع قالب‌های شعری او چون: غزلیات، مسمط، ترجیع‌بند و رباعیات، بیشتر دارای مایه‌های عرفانی، اخلاقی، تربیتی، دینی، حماسی، مراسی و .... هستند.

در شرح حال وی آورده‌اند در مقطعی زندگی فؤاد در پی کج‌فهمی و جهالت عده‌ای، دچار بحران و در پی آن دستخوش تغییر شد. وی که سخت مورد طعن طاعنین و سهام حاسدین شده بود، با تهمت و افتراهای زیادی مواجه شد تا جایی که آیت‌الله حاج میرزا محمدرضا مجتهد ـ عالم بزرگ کرمان در دورۀ مشروطیت ـ به دنبال شکایت عده‌ای، اشعار فؤاد را خوانده، آنگاه در جمع وی را خطاب قرار داده و گفت اشعارت را خوانده، بویی خاص می‌دهند! و در پاسخ به سؤال وی که پرسیده بود: چه بویی؟ با چشمانی نمناک می‌گوید: بوی خون حسین ابن علی (ع).

دربارۀ چارچوب و محدودۀ این پژوهش باید گفت در فصل اول سعی شده به مسائلی مانند شرح حال فؤاد و معرفی اجمالی کتب وی و دین و مذهب و اعتقادات ایشان پرداخته شود و دربارۀ اهمیت‌دادن او به قرآن نیز سخنی به میان آید. از آنجا که وی شعر مداح و مرثیه‌سرای اهلبیت است و این جنبۀ مدح و منقبت و مرثیه در اشعار او آشکارا جلوه‌گر است، دربارۀ این جنبه هم توضیحاتی آمده و فصل دوم به این بخش از اشعار وی اختصاص یافته است. اما نکتۀ بارز دیگر در اشعار قدسی، طرح و توضیح مسائل عرفانی و دینی است که نگارنده در فصل سوم سعی کرده این مسائل را از اشعار فؤاد خارج نماید و با آنچه بزرگان عرفان گفته‌اند، بسنجد و مقایسه کند. فؤاد از شاعرانی است که به مسائل پیرامون خویش و جامعۀ خود توجه ویژ] دارد و با دیدی نقادانه با مسائلی مانند: مشروطه و مشروطه‌خواهی، بابیگری و ... پرداخته است. در فصل چهارم این تحقیق به این قسمت از اشعار فؤاد نیز توجه است. چنانکه خواهیم دید قسمت اعظم اشعار فؤاد در زمزۀ اشعار زمرۀ اشعار تعلیمی است، اشعاری در نفی و طرد رذایل اخلاقی و ترغیب به کسب علم و فضیلت و توصیه به روی آوردن به اخلاق و نوع دوستی. تعالیم فؤاد در زمینۀ علم و ادب و اخلاق در فصل پنجم مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش اشعار فؤاد از دیدگاه ادبی نیز مورد بررسی قرار گرفته اما برای این جنبه از اشعار او فصلی جداگانه در نظر گرفته نشده و در خلال فصول مختلف به این مباحث پرداخته شده است. دربارۀ انواع ادبی و اوزان عروضی در فصل اول کتاب بحث شده و برای جنبۀ سبک‌شناسی، قسمتی از فصل چهارم کتاب اختصاص داده شده است. دربارۀ صور خیال و آرایه‌های ادبی نیز گفتنی است که به این جنبه از اشعار شمع جمع کمتر پرداخته شده و تنها در ابیاتی که آرایه‌های ادبی به شکلی زیبا جلوه نموده‌اند، توضیحاتی آمده است. گفتنی است در برخی موارد و به خصوص در آغاز هر فصل نیاز بوده توضیحاتی فرعی و مقدماتی ارائه گردد یا تاریخچه‌ای اجمالی در  موضوعی خاص ارائه گردد، بنابراین در این موارد قبل از پرداختن به بحث اصلی قسمت‌هایی با عنوان مقدمه آمده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

مقدمۀ ناشر، مقدمۀ دکتر حسین بهزادی‌اندوهجردی «شمع جمع دارالامان»، مقدمه.

فصل اول: زندگینامۀ فؤاد و توضیحاتی دربارۀ اثر وی، فؤاد در آیینۀ شعرش، سال تولد و وفات فؤاد، شعر مشاق، شرح حال فؤاد، اثر فؤاد، دلیل نهادن نام شمع جمع بر کتاب، هدف از به‌نظم‌درآوردن کتاب و گردآوری اشعار، اطلاعاتی دربارۀ کتاب شمع جمع، انواع ادبی در شعر فؤاد، دین و مذهب فؤاد، اهمیت قرآن نزد فؤاد، شناخت امام زمان از راه قرآن، قرآن و خبر از آینده، قرآن و هدایتگر انسان در خطر گمراهی، قرآن میزان شناخت حق از باطل، قرآن و عترت پیامبر.

فصل دوم: مدایح و مرثیه‌ها، بررسی اجمالی شعر شیعی از آغاز تا قرن سیزدهم، فؤاد و عشق به پیامبر، فؤاد و مدح فاطمه، فؤاد و دلدادگی به حضرت علی، منقبت امام حسین و بیان اهداف امام و ذکر مصایب ایشان و اهل بیت ایشان، فؤاد و مدح امام زین‌العابدین، فؤاد‌ و منقبت امام رضا، عقاید فؤاد دربارۀ امام زمان و مسئلۀ غیبت و ظهور ایشان، قرآن و امام عصر، زمان ظهور حضرت، فؤاد و انتقاد از منتظران دروغین حضرت حجت.

فصل سوم: مضامین و مباحث عرفانی و دینی و اعتقادی، توحید در اشعار فؤاد، وحدت وجود، هستی، فؤاد و توصیه به ترک خودپرستی، فنا و بقا، وصال، تجلی، عشق در شعر فؤاد، عقل و عشق در شعر فؤاد، اناالحق‌گفتن عرفا، وحدت عاشق و معشوق، دل، خودشناسی، غیب، درد و درمان، مشیت، طلب، توکل، رضا، فقر، ذکر و اهمیت آن در شعر فؤاد، فکر، خوف و رجا، قهر و لطف خداوند در نظر فؤاد و مقایسۀ سخن او با مولوی، حق و باطل، بندگی، لزوم بهره‌بردن از تعالیم شیخ و راهنما در نظر فؤاد، مخفی‌داشتن راز، نی و تفسیر بشنو از نی، سحرخیزی، توصیه به شب‌زنده‌داری و سحرخیزی، مراقبه، اسم اعظم، دنیا در نظر فؤاد، دین و دینداری، جبر و اختیار، مرگ، اعتقاد به مکافات عمل.

فصل چهارم: تجلی اوضاع و احوال اجتماع و زمانه در شعر فؤاد، مشروطه‌خواهی در اشعار فؤاد، حکومت و ویژگی‌های حکمران از نظر فؤاد، انتقاد از کشورهای متجاوز، باب و بابی‌گری، شرح یک رباعی فؤاد ئر یک مثنوی از وی، فؤاد و مبارزه با مواد مخدر، مذمت باده‌نوشی.

فصل پنجم: علم و ادب و اخلاق، علو اهمیت کسب معرفت، ناپسندداشتن مال‌اندوزی، ذم ریاست‌طلبی، کم‌فروشی، توصیۀ فؤاد به محبت و نوع‌دوستی، روی‌اوری به ادب و اخلاق هدف فؤاد.