معرفی کتاب

به قصیده‌های مصنوعی که در هر یک از ابیات آنها یک یا چند صنعت بدیعی به کار رفته باشد و در مجموع ابیات قصیده، شاعر بر آن باشد که تمامی یا اغلب صناعات شعری را به کار برد، قصیدۀ بدیعیه یا مصنوع گفته می‌شود.

قصاید مصنوع از چند رو اهمیت دارند: نخست آنکه ارزش هنری دارند و شاعر با بهره‌مندی از قدرت شاعری، شاهکاری را می‌آفریند که بسیاری از خلق چنین اثری ناتوانند. دیگر آنکه این قصیده‌ها جنبۀ تعلیمی و آموزشی می‌یابند و به کار جویندگان دانش بدیعی و عروضی می‌آیند؛ تنها اشکال اینگونه از اشعار، کم‌رنگی مفاهیم و محتوا و نیز شعریت آنهاست. تصنعی‌بودن اینگونه اشعار و تکلف شاعر در آفرینش چنین اشعاری برای خواننده خسته‌کننده است.

دربارۀ قصاید مصنوع بیان چند نکته مهم است:

الف) با وجود کثرت شعر و شاعران زبان و ادب فارسی، شمار قصاید فنی و مصنوع در ادب فارسی بسیار نادر است و اصلی‌ترین دلیل آن فنی‌بودن قصاید مصنوع می‌تواند باشد که هر سخنوری، توانایی پرداخت به آن را ندارد.

ب) تا قرن ششم هجری شاعری در این حوزه هنرنمایی نکرده است و نخستین فردی که بدیعیه سروده است، قوامی مطرزی است. قصیدۀ وی نسبت به صاید بعدی از صنایع بدیعی و فنون عروضی کمتری برخوردار است.

ج) نخستین شاعری که به صورت فنی و معمول با آوردن صنایع بدیعی و فنون عروض و قافیه و استخراج و توشیحات به این فن پرداخته است، سلمان ساوجی است و به سبب برتری قصیدۀ مصنوعش فراوان مورد تقلید دیگران قرار گرفته است.

د) در میان بدیعیه‌سرایان ادب فارسی دو شاعر به نام‌های عیشی هروی و اهلی شیرازی چند قصیدۀ مصنوع آفریده‌اند که قصاید آنها در مواردی بر پیشینیان برتری دارد.

هـ) به استثنای یک قصیدۀ مصنوع از تیمور حسینی، در تمام قصیده‌ها حرف روی «ر» و ردیف اصلی «ا» است؛ به عبارت دیگر تمام قصاید رائیه‌اند و این خود گواه است که شاعران بدیعیه‌پرداز درصدد رفابت و اقتفاء بوده‌اند.

و) در برخی از قصاید مصنوع، بیت یا ابیات از توشیح مصراع‌ها یا از واژگان ابیات اصلی خارج نمی‌شود و در برخی تنها به عروض پرداخته شده است و هیچ یک از فنون شاعری ذکر نشده است.

ز) از قرن دهم به بعد به دلیل افول قصیده‌گویی و همچنین رسالت متفاوت شعر، سرودن قصاید مصنوع به فراموشی سپرده شده است.

ح) ارزش هنری و آموزشی قصاید مصنوع بر محتوای آنها غلبه دارد؛ چراکه به سبب تصنع و تکلفی که شاعر در آفرینش این قصاید به کار می‌گیرد، از خلق محتوا ناتوان می‌شود؛ البته این موضوع برای همۀ شاعران یکسان نیست و به ویژه شاعرانی که در چند نوبت طبع‌آزمایی کرده‌اند.

ط) قصاید مصنوع به دلیل جمع‌آمد صنایع بدیعی و فنون شعری و عروضی و تنوع نمونه‌ها می‌تواند منبع مفیدی برای فراگیران دانش شعری باشد؛ به ویژه در آثاری که این قصاید در آن یکجا فراهم آیند که این اثر از این امتیاز بهره‌مند است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

مقدمه؛ پیش‌گفتار؛ معرفی نسخ خطی؛ قصیدۀ مصنوع سلمان ساوجی؛ قصیدۀ مصنوع اهلی شیرازی؛ قصیدۀ مصنوع عیشی هروی (1)؛ قصیدۀ مصنوع عیشی هروی (2)؛ قصیدۀ مصنوع مولانا فصیح‌الدین رونی؛ قصیدۀ مصنوع تیمور حسینی؛ قصیدۀ قوامی گنجه‌ای در بیان صناعات شعری؛ قصیدۀ ممتازالبدایع عیشی هروی (3)؛ قصیدۀ (نزهةالابصار و معرفةبحور الاشعار) فضل‌الله قزوینی؛ قصیدۀ مصنوع ابن حسام خوافی؛ تعلیقات (1) صناعات بدیعی؛ تعلیقات (2) عروض و قافیه؛ فهرست نام کسان؛ فهرست کتاب‌ها؛ فهرست اصطلاحات؛ فهرست اصطلاحات بلاغی و ادبی و عروضی؛ منابع.