معرفی کتاب

از میان محققانی که دربارۀ سام‌نامه تحقیق کرده‌اند، تنها ژول مول به مذهب سرایندۀ این اثر اشاره کرده است؛ وی در مقدمۀ شاهنامه در آنجا که به توصیف سام‌نامه پرداخته، می‌گوید: تنها چیزی که از او می‌دانیم این است که او مسلمان بوده و این از همان بسم الله آغاز نمایان است. دلیل وی بر مسلمان‌بودن سراینده بسیار ضعیف است؛ زیرا ممکن است بسم الله افزودۀ کاتبان یا به مقدمۀ همای و همایون مربوط باشد که به سام‌نامه وارد شده است. سرایندۀ سام‌نامه در هیچ جا به مذهب خود اشاره‌ای نکرده و هیچ نشانۀ روشنی دال بر مذهب نیز ار خود باقی نگذاشته است.

سام‌نامه بیش از اینکه یک حماسه باشد، به رمانسی نزدیک است که بر اساس ماجرای عشق سام و پریدخت شکل گرفته و داستان‌های فرعی گوناگونی که پر از حوادث عجیب و غریب است، در راه رسیدن عاشق و معشوق به هم قرار گرفته است و تنها نام سام به عنوان جهان‌پهلوان ایرانی و برخی عناصر جزئی آن را به حماسه نزدیک کرده است.

این اثر به دلیل آمیختگی با همای و همایون تاکنون به اشتباه به خواجوی کرمانی نسبت داده شده بود؛ اما مصحح در مقدمه ثابت کرده است که این کتاب از او نیست و احتمالاً توسط چند نفر در فاصلۀ زمانی قرن هشتم تا یازدهم سروده شده و سراینده یا سرایندگان این اثر خواسته‌اند با آوردن شرح دلاوری‌ها، پهلوانی‌ها و دلداگی‌های سام به زعم خود خلأ موجود در شاهنامه پیرامون این شخصیت را پر کنند. هر چند این اثر به لحاظ ویژگی‌های سبکی، زبانی و ادبی متن یک‌دست و همگونی ندارد؛ اما بخش‌هایی از آن گنجینۀ باارزشی از اطلاعات اساطیری، واژه‌های کهن و صنایع ادبی است. سؤالی که در اینجا بی‌پاسخ می‌ماند این است که این سام‌نامه از کیست؟ با توجه به دلایلی که نگارنده می‌آورد ثابت می‌کند که این اثر به یک شاعر تعلق ندارد و اثری است متعلق به ادبیات عامیانه که در بین مردم رایج بوده و هر نقالی به فراخور توان و ذوق خود بخشی از آن را منظوم کرده و به داستان افزوده است:

اختلاف شدید نسخه‌ها از نظر تعداد ابیات که میان 3700 تا 14500 بیت متغیر هستند.

یک‌دست‌نبودن ابیات که گاه در آنها ابیات بسیار عالی است و گاه پست و سخیف که به هیچ وجه نمی‌توان گفت این دو قسم ساختۀ طبعی واحد است.

به کاربردن اسامی عجیب و غریب مانند «قلواد، قلوش، بلخیاس، خاتوره، عاق جادو و ... » که در منابع مکتوب دیده نمی‌شوند و هیچ پیشینه‌ای در حماسه‌های ملی ما ندارند و تنها می‌توانند به حوزۀ ادبیات عامه تعلق داشته باشند.