معرفی کتاب

زندان‌نامه‌ها معمولاً ناله و خروش شاعرانی است كه بی‌گناه به زندان افتاده‌اند و برای آزادی خود و ملت خود شعر سروده‌اند. حبسيات نوعاً ‌ناله و فريادی است كه از ته سياه‌چال‌ها درون شب‌های تاریک و سخت و از ميان غل و زنجير و شلاق و شكنجه به گوش می‌رسد و بيان‌كنندۀ اين واقعيت است كه بهای آزادی سنگين است و شاعر به عنوان زبان سخن‌گوی ملت، حتی با لب‌های دوخته فرياد می‌زند كه ملت برای آزادی تا پای جان بايد بايستد.

مسعود سعد نخستین شاعر فارسی‌زبان است که زندان‌نامه سروده، طبیعتاً سایر حبسیه‌سرایان حتی تا روزگار ما نیز گوشۀ چشمی به حبسیات او داشته‌اند. البته تعداد شاعران زندان رفته در ادوار گذشته زیاد نیست؛ ولی از زمان مشروطه به بعد هم‌زمان با بیداری ملت، شاعران در حکم منادیان اصلی عدالت و آزادی در بطن حرکت آزادی‌خواهانه مردم قرار گرفتند. طبیعی بود که به موازات مخالفت حکام ستمگر با حقوق ملت شاعران نیز به زندان می‌افتادند که اوج آن در حکومت پنجاه‌سالۀ پهلوی بود. در دیگر کشورهای فارسی‌زبان مثل افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان حرکت آزادی‌خواهانه با تأخیر شکل گرفت و علی‌القاعده زندان‌نامه‌هایی که از شاعران این کشورها باقی مانده ـ به شرط صحت ـ عمدتاً متعلق به نیم قرن اخیر است.

حبسیه‌سرایی گرچه در ایران سابقه‌ای طولانی دارد؛ اما در مطالعات کمتر مورد توجه قرار گرفته است. گزیده‌های متعددی هم که از دیوان مسعود سعد وجود دارد، تنها وی را مورد مطالعه قرار داده‌اند و به اشعار حبسی دیگران توجهی نکرده‌اند. حبسیات مسعود سعد با وجود تأثیرگذاریش بر خواننده، به شدت تکرار مضامین دارد و وقتی که شاعر حدود بیست سال در محبس تنگ بماند و آنقدر گریه کرده باشد که چشمانش مثل لاله و صورتش مثل نار کفیده شده باشد یا به قدری با دست بر سینه و ران کوفته باشد که همانند بنفشه و سندان شده باشد، طبیعی است که دچار تکرار ملال‌آور درون‌مایه و مضمون شود.

این کتاب در سه فصل تنظیم شده است: فصل اول به حبسیات مسعود سعد اختصاص دارد و در این فصل تکیه بر زندان‌نامه‌های وی بوده و از سایر اشعارش استفاده نشده است؛ حتی تشبیب‌ها، تغزل‌ها، تأییدها و بسیاری از درخواست‌ها و تقاضاهای شاعر حذف شده است. در فصل دوم زندان‌نامه‌هایی از سایر شاعران حبسیه‌سرا آمده است که این شاعران را شامل می‌شود: نصرالله منشی، عین‌القضات همدانی، فلکی شیروانی، خاقانی شروانی، باباافضل کاشانی، مجد همگر، برندق خجندی، خان‌احمد گیلانی، کلیم کاشانی، آصادق تفرشی، قائم مقام فراهانی، محمود کلهر، یغمای جندقی، میرزاآقاخان کرمانی، علی اشرف لاهیجانی، خسروی قاجار، میرزادۀ عشقی، فرخی یزدی، ملک‌الشعرای بهار، احمد بهمنیار، مفتون همدانی، کوهی کرمانی، نظام وفا، خسرو گلسرخی، مرضیه احمدی اسکویی، ناظرزادۀ کرمانی، علی شریعتی، مرتضی مطهری، اسماعیل شاهرودی، مهدی اخوان ثالث، غلامرضا قدسی، مهرداد اوستا، احمد شاملو، شهناز اعلامی، ژولیدۀ نیشابوری، خسرو فرشیدورد، ادیب برومند، رضا براهنی، موسوی گرمارودی و جواد محدثی. در فصل سوم نیز زندان‌نامه‌های شاعران فارسی‌زبان خارج از مرزهای ایران آورده شده است که این شاعران هستند: سیداسماعیل بلخی، عبدالهادی داودی، خلیل‌الله خلیلی، واصف باختری، لطف پدرام، میرزا حیت، کریم دیوانه، بازار صابر و حیات نعمت سمرقندی.