معرفی کتاب

نگارنده در کتاب, ابتدا وضعیت شعر عرب را در دوره جاهلیت و دوران اسلامی به اختصار بررسی می‌کند؛ سپس در پاسخ به کتاب "متنبّی و سعدی" نوشتۀ حسین علی محفوظ که معتقد است سعدی مضامین شعر متنبی را در اشعار خود آورده با شواهدی چند خاطر نشان می‌کند که آن مضامین در شعر شاعران پیش از متنبی نیز موجود بوده است. بدین ترتیب در کتاب افزون بر مقایسۀ پاره‌ای از اشعار سعدی و متنبّی, میزان تأثیر سعدی از شعرای عرب, نقد و بررسی می‌شود.

نزول قرآن مجید، چنان عزت و احترامی به ادب تازی و پارسی بخشیده است که تا ابد به فیض پروردگار سرمد، پیوسته جاودانند. پارسیان دلباخته به وحی الهی و گفتار دُربار نبوی و علوی چنان در بیان حقایق ایمانی و استفاده از مواهب رحمانی کوشیدند که زبان و ادب پارسی زبان دوم اسلام برای مسلمانان جهان از خاص و عام شده است. شاعران و نویسندگان تازی اگرچه در دوره‌های اسلامی بهره‌هایی فراوان از ادب قرآنی و حدیثی بوده است؛ لیکن به شهادت مورخان ادب پارسی‌گویان را اوجی دیگر است. پارسیان گلزار ادب را سکوی پرواز به بلندای بهشت عرفان ساختند و چون ادیب و حکیم و عارف نامی شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی به عیان، در دیدۀ عالمیان به سحر بیان پرداختند که: سحر حرام سامری ای دوست دیده‌ای                             یا وصف آن ز موسی عمران شنیده‌ای

سحر حلال را که به دیوان سعدی است                      بنگر اگر که سحر حلالی ندیده‌ای

اگرچه سخن‌سنجان ابوالطیب متنبّی شاعر نامی تازی را که در دوران عباسی عرب می‌زیسته است، در ادب ستوده‌اند؛ اما در مقایسۀ افکار این دو شاعر نامی و خدمت به فرهنگ اسلامی و انسانی باید دُرّ بیان سفت و حقیقت را به عیان گفت.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

دیباچه؛ سیر شعر و ادب؛ دورۀ اول شعر عرب در جاهلیت؛ دورۀ دوم شعر عرب؛ وضع شعر به دوران اسلامی تا عهد عباسی؛ مقام شعری متنبّی و سعدی؛ تألیف کتاب‌هایی چون «سعدی و متنبّی»؛ قیل و قال احوال را می‌توان از شور و حال اشعار جست؛ سیر دوم ادب آن سیر فکری است که بعد از اسلام شروع شده است؛ سعدی شاعر خدای تعالی است؛ نه شاعری که سیف‌الدوله بندۀ ناچیز ....؛ سعدی عارف موحد؛ سعدی شاعر پیمبر اکرم؛ نه شاعری که کافور بندۀ سیاه را؛ سعدی شاعر حضرت علی سردار سپاه پیمبر اکرم؛ نه شاعر بدر عمار سردار ابوبکر محمد ابن رائق؛ فصاحت و بلاغت متنبّی و سعدی؛ راه بزرگی و مجد و عظمت؛ خودپسندی و خودخواهی و خودستایی؛ دفع دخل مقدر؛ مدح؛ مدایح متنبّی؛ سعدی و آیات قرآنی؛ سعدی را به غلو و مبالغه میلی نیست؛ متنبّی به (احسن الشعر اکذبه)؛ سعدی مدح را به وسیلۀ ریشخند نمی‌کند؛ متنبّی شاعری بدبین؛ سعدی را نه با زمانه سر جنگ است و نه اهل زمانه؛ و تبارک الله احسن الخالقین؛ فخر و هجاء از نظر متنبّی و سعدی؛ سرکشی و قدرت‌طلبی؛ قول حنّا الفاخوری؛ متنبّی گوید؛ سعدی بر آن است که پریشانی‌ها را به صلاح آورد؛ متنبّی دربارۀ آغاز و انجام کار جهان؛ سعدی به عکس متنبّی؛ انسان‌دوستی؛ متنبّی؛ سعدی به مردم با دیدۀ احترام می‌نگرد؛ در خاتمه.