معرفی کتاب

قصه و داستان به شکل شفاهی، کتبی یا تصویری جوهرۀ آدمی را روایت می‌کند و این روایت همواره پایی در گذشته داشته و چشمی به آینده دارد تا در گسترۀ خویش تاریخ، فلسفه، تفکر و فرهنگ یک ملت را بازتاباند. داستان‌گویی نه تنها ریشۀ سینما، تئاتر، ادبیات و فرهنگ به شمار می‌رود، بلکه ریشۀ تجربۀ زندگی و بن‌مایۀ مواجهه با آینده‌ای مبهم است؛ چه بسا داستان‌هایی که به زندگی افراد جهت داده‌اند و واقعیت دنیای آنها را بنا کرده‌اند. داستان‌گویی و قصه‌خوانی یکی از شیوه‌های کهن به‌سربردن آدمیان در کنار یکدیگر است که در آن آدمی افزون بر معنی‌کردن جهانی که در آن به سر می‌برد، خود را در متن داستان مستقر می‌کند و به آرامش خاطری از رهگذر این دوباره‌یابی می‌رسد. داستان استعاره‌ای است برای زندگی.

در ایران نیز از دیرباز قصه و داستان عهده‌دار انتقال و بازنمایی فرهنگ و هویت قومی و دینی بوده است. به هر حال آنچه در تاریخ می‌ماند، قصه‌ای از حوادث است. اگر پدیده‌ها و وقایع به قصه تبدیل نشود، در زبان مردم جای نمی‌گیرد و اگر در زبان مردم جا خوش نکند، از میان آنها رخت برخواهد بست. کمی تأمل کافی است تا ببینیم انبوهی از آنچه در تاریخ و حوادث می‌دانیم، از داستان‌ها و قصه‌ها شناخته‌ایم و نه از گزارش لحظه به لحظۀ مورخان وقایع‌نگار. آنچه برای ما باقی مانده نیز همین روایت‌ها و قصه‌هاست که در گذر قرن‌ها عبرت‌آموز نسل‌ها بوده است.

امروزه دست زمانه قلم را به رسم رمان گردانده و داستان کوتاه را به بار نشانده است. ما که پا از حدود حکایت و تذکره و مقامه بیرون نگذاشته بودیم، رمان را دیدیم که در بلاد متجدد هویدا شد و از دروازۀ رنگ‌رنگ فرنگ درآمیخته با وسوسۀ تجددمآبی، به سرزمین‌های دور و نزدیک و از جمله کشور ما سرریز شد. ما نیز با نوشتن سیاحت‌نامه به خامۀ مراغه‌ای، ترجمۀ حاجی بابای اصفهانی از میرزا حبیب اصفهانی و سپس فارسی شکر است به قلم جمال‌زاده، به ملت‌هایی پیوستیم که رمان را در فراشد هویت خویش بار دادند. بعدها با تهران مخوف و مجمع دیوانگان و ... بدین کار و راه ادامه دادیم و در کتاب‌های جلال آل احمد بالیدیم و ... پس از انقلاب اسلامی نیز نهضت خود را در نوشته‌ها پی گرفتیم.

در ایران همگام با رمان و داستان مدرن، تأمل در چندوچون نویسندگی آغاز شد و جمال‌زاده در دیباچۀ «یکی بود، یکی نبود» و بعد در طریق نویسندگی و سپس در مقاله‌های دیگر مسیر بررسی و تحقیق در این‌باره را هموار کرد. راهی که او پایه گذاشت، با وجود بیان نکات فنی، برگرفته از تجربه‌های شخصی‌اش در نگارش داستان و داستان کوتاه بود؛ اما پس از آن، این تلاش‌ها در لباس کاوش در مفردات مسائل داستان‌نویسی و عناصر داستانی ادامه می‌یابد و در دو دهۀ اخیر شدت گرفت.

بحث‌های فنی دربارۀ عناصری که رمان را می‌سازند، ضروری است؛ ولی در نهایت نویسندگان هستند که با خلق آثار خود، مرزهای تعاریف را تعیین کرده یا بسط می‌دهند. داستان چیست؟ قصه و رمان و داستانک چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟ چطور داستانی نوشته می‌شود؟ اینها و پرسش‌های متعدد دیگری که بارها و بارها در کلاس داستان‌نویسی و کتاب‌های آموزشی این وادی مطرح شده است، فارغ از تعاریف منتقدان و نظریه‌پردازان همان پاسخی را می‌طلبند که نویسنده بر اساس آن عالم داستانی خود را خلق می‌کند.

با گذری بر فهرست جلد نخست یافت می‌شود که جرقۀ «ایده» و گزینش «طرح» درخور آن، محورهای پرسش از پیشکسوتان داستان‌نویسی است و از زبان آنان سرچشمه‌های غنی‌ساز قلم نویسنده آشکار می‌شود و به موازاتش فوت‌وفن‌های پردازش «شخصیت» رخ می‌نماید.

جلد دوم چندوچون «گفتگو» های داستان و فراز و نشیب «صحنه‌پردازی» را می‌کاود و پست و بلند «گره‌افکنی» و «گره‌گشایی» را می‌پیماید. سپس به داستان‌پردازی از زاویۀ «زاویه دید» می‌نگرد و ضمن پرداختن به «درون‌مایه» به بررسی دو عنصر «زبان» و «نماد» می‌نشیند.

جلد سوم با شگردهای «نام‌گزینی» برای اثر آغاز می‌شود و با بستن پلی از «آغاز» تا به «انجام» داستان، به فعالیت‌های پسینی داستان‌سرایی نظیر «بازنگری» و «بازنویسی» می‌رسد. آنگاه یافته‌های بکری دربارۀ تلخ و شیرین «کار با ناشران» و پنجه‌افکنی با غول «معاش زندگی» مطرح می‌سازد و این چنین زیروبم داستان به ایستگاه پایانی‌اش میرسد: «عادت‌ها و ظرافت‌های کاری داستان‌نویسان».

این کتاب در سه جلد، شانزده فصل و 97 قسمت بدین ترتیب آمده است:

جلد اول: داستان و انواع آن؛ ایدۀ داستانی و طرح اولیه؛ فعالیت ناخودآگاه ذهن یا جستجوی خودآگاه؛ شخصیت‌پردازی.

جلد دوم: گفت‌وگو؛ صحنه‌پردازی؛ پیچیدگی (گره‌افکنی و گره‌گشایی)؛ زاویۀ دید؛ درون‌مایه و حقیقت‌مانندی؛ زبان و نماد.

جلد سوم: انتخاب نام داستان؛ آغاز و انجام داستان؛ بازبینی و بازنویسی؛ نویسنده و ناشر؛ نویسنده و آسایش؛ عادت‌ها و ظرافت‌های کاری داستان‌نویسان.