معرفی کتاب

امروزه جایگاه رفیع دیوان حافظ در ادبیات کهن ایران زمین بر کسی پوشیده نیست، به جرئت می‌توان گفت  کمتر اثر ادبی فارسی می‌توان یافت که این همه مورد توجه مخاطبان خاص و عام از هر طیفی و با هر طرز تفکری قرار گرفته باشد. زیبایی کم‌نظیر و تفسیر‌پذیری معماگونۀ غزلیات لسان‌الغیب، همواره سؤالاتی در ذهن ادیبان، پژوهشگران و ارادتمندانش ایجاد کرده است.

تاکنون تحلیل‌ها و تفاسیر بسیاری از زندگی و اشعار حافظ ارائه شده است. به رغم تأثیر عمیق حافظ بر زندگی و فرهنگ ایران‌زمین و محبوبیت گستردۀ او در بین خاص و عام، معلومات اندکی دربارۀ زندگی وی در دسترس است و از همین‌رو سؤالات بسیاری دربارۀ او مطرح شده است؛ از جمله اینکه اثر حافظ را باید به صورت تحت اللفظی معنی کرد یا با نگرش رمزگونۀ عرفانی؟ «شاخ‌نبات» و «شاه‌ترکان» که در بعضی اشعار حافظ به آن‌ها اشاره شده، چیست و کیستند؟ چه کسی الهام‌بخش این همه اشعار شور‌انگیز بوده است؟ چرا خواجه خود را «رند» می‌نامد و اصولا این رندی به چه معناست؟

این پرسش‌ها و مانند آنها، موجب شده که به‌خصوص طی سده اخیر، مطالعات و پژوهش‌های پرشماری در خصوص دیوان و شخصیت حافظ انجام گیرد و «حافظ‌شناسی» به رشته‌ای پرتوجه بدل گردد.

در این میان، آنچه شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته، تشابهات متعدد و تعجب‌برانگیز دیوان حافظ و آثار سترگ«مولانا جلال‌الدین محمد بلخی» است. با مطالعۀ دو اثر گران‌سنگ مولانا (مثنوی معنوی و دیوان شمس) و دیوان لسان‌الغیب و مشاهدۀ انبوه تشابهات در گفتار، واژگان، عبارات و به‌خصوص نظام فکری حاکم بر آنها، این سوال در ذهن ایجاد می‌شود که «علت این همه تشابه چیست؟» و آنگاه این فرضیه مطرح می‌گردد که «شاید هر دو از یک سرچشمه الهام گرفته‌اند».

پس از سیری در آثار و احوال بر جای مانده از مشاهیر و عرفا و شعرا و تحقیق و تطبیق شروح متعدد از پژوهندگان، بدین باوریم که حافظ در دوره دوم زندگی خود، پس از علم‌آموزی، سبک‌پذیری و آگاهی از آثار برجستگان معاصر و گذشته خود، همواره همچون بسیاری از جویندگان علم باطن، به دنبال استاد راستینی بوده که از او کسب ارشاد کند، چرا که خود روشن می‌فرماید:

یا بنه بر خود که مقصد گم کنی / یا منه پا اندر این ره بی‌دلیل

با جستجو درمورد هشت واژۀ شاه ترکان، شاخ نبات، پیر مغان، پیر خرابات، تُرک، دیر مغان، سماع و رند در آثار همۀ گذشتگان و معاصران برجستۀ مولانا و حافظ از جمله ناصر خسرو، امیرخسرو دهلوی، خاقانی، عطار، سنائی، نظامی، خواجوی کرمانی، عراقی و سعدی دریافتیم که به جز دو واژۀ شاخ نبات و شاه ترکان که در هیچ یک از آثار نامبردگان ذکری از آنها به میان نیامده، مابقی واژگان گاه به کرات نقل گردیده است. مولانا حدود نیم قرن قبل از تولد حافظ از این دو واژه، یعنی شاخ نبات و شاه ترکان به دفعات در قالب‌ها و صور مختلف به صورت واژگان دومنظوره استفاده برده است. واژۀ شاخ نبات که گروهی آن را نام همسر حافظ و عده ای او را معشوقۀ او می دانند و برخی صور خیالی بدان بخشیده‌اند، قبلاً فقط در کلام مولانا به عنوان وصف زیبایی و حلاوت جمال معشوق و هم اشاره به نازکی، لطافت و شکنندگی خاطر یار دارد و دیگر واژه شاه ترکان را که لقب افراسیاب است از یک سو متّصف به شمس و از وجهی دیگر متعلق به حضرت حق می داند.اشعار شرح دهنده به موارد ذکر شده در متن کتاب درج گردیده است.

فهرست مطالب این کتاب به این ترتیب است:

مقدمه، بررسی واژگان مشترک در آثار مولانا و حافظ، شاه‌ترکان، شاخ‌نبات، دیر مغان، پیر مغان، رند، رند کیست، شرح دیوان حافظ، بیت اول غزل آغازین، ساقی، شراب، عشق و مقام عشق، عشق انگیزۀ خلقت، دشواری‌ها، بیت دوم از غزل آغازین، بیت سوم از غزل آغازین، بیت چهارم از غزل آغازین، بیت پنجم از غزل آغازین، بیت ششم از غزل آغازین، رازها و خفیات، بیت هفتم از غزل آغازین، مقایسه‌ها، عاشقانه‌ها، ملاحظات، سخن آخر، جایگاه حافظ در کمال، نتیجه‌گیری، منابع و مأخذ.