معرفی کتاب

شاید در تاریخ ادبیات فارسی هیچ نوشته و اثری به اندازۀ آثار عطار نیشابوری و دیوان خواجه حافظ شیرازی دچار تحریف و تغییر نشده باشد. دربارۀ دیوان حافظ شیرازی می‌توان گفت این شاعر عارف و هنرمند سالک به دربار شاه شجاع وابسته بوده و به احتمال زیاد غزلیات و قصاید وی به فرمان شاه شجاع یا وزیران وی نوشته شده است که همه از دوستان نزدیگ خواجه بوده‌اند و گمان می‌رود آثار مکتوب خواجه نیز در حادثۀ شوم 795 قمری از بین رفته باشد که در تاریخ انسان می‌نویسد: بعد از قتل شاه منصور، سایر افراد و خاندان مظفری همگی به خدمت امیر تیمور گورکتنی شتافتند و وی جمیع ایشان را مقید نمود، ابتدا سلطان شبلی را که به فرمان پدر خود شاه شجاع کور شده و سلطان زین‌العابدین را که از دست شاه منصور، دیدۀ جهان‌بینش نابینا شده بود، به سمرقند فرستاد و سپس فارس را به پسر خود عمرشیخ سپرده با شاهزادگان خاندان مظفری عازم اصفهان شد؛ ولی قبل از رسیدن به این شهر فرمان داد در تاریخ دهم ماه رجب سال 795 قمری در قریۀ ماهیار ولایت قمشه جمیع افراد آل مظفر را از بزرگ و کوچک کشتند و بقیه را هم حکام تیموری در ولایات به قتل آوردند.

گمان می‌رود همچنان که رسم مرسوم مردم عوام این سرزمین بوده است، در حادثۀ قتل عان آل مظفر اموال ایشان از سوی مخالفان غارت شده و خانه‌های آنان را به آتش کشیده‌اند و هیچ بعید نیست که در این ماجرا دیوان خواجه نیز با بسیاری از نوشته‌های عهد شاه شجاع از میان رفته باشد.

دیوان حافظ و به ویژه غزلیات این عارف رند، آیینۀ تمام‌نمای وضع جامعه و تاریخ و عصر حیات اوست و تنها دلیل این واقعیت نیز توجه شاعر به مسائل زندگی و جامعۀ خویش است و بالاتر از همه این مطلب است که شاعر هرگز برای وصف جمال دلبری یا شرح اوضاع طبیعت قلم بر دست نگرفته و هر غزلی را به موضوعی عمیق و تکان‌دهنده از مسائل دینی، اجتماعی و شخصی اختصاص داده است، افزون بر نامه‌های حافظ در دیوان غزلیات وی بسیاری از غزل‌ها اوضاع اجتماعی و تاریخی شاعر را به راستی و دور از هر شائبه‌ای نشان می‌دهد و به دلیل سبک و شیوۀ خاص شاعر و رازناک‌بودن غزل‌های وی، هرگز مدح غیر موجه و وصف نادرست نیز در سخن وی دیده نمی‌شود و برعکس حقیقت وقایع و اوضاع زمان زندگی شاعر با رنگ‌های روشن و دانشین در پردۀ شعر پوشیده شده است که با برداشتن و کشیدن پرده، تصویرهای حیرت‌انگیز خودنمایی می‌کند.

این واقعیت گفتنی است که در تصحیح این متن و همۀ متون نظم و نثر فارسی، نقش اول به عهدۀ معنی درست و منطقی است که اغلب در اکثریت نسخه‌های اقدم و نخستین نهاده است؛ ئلیکن در عمل، تجربۀ کار در امر تصحیح و آشنایی با شیوۀ سخن و اندیشۀ شاعر خود از اهمیت خاصی برخوردار است. در این تحقیق از بحث و نقد ابیات خودداری شده و در تعلیقات متن حاضر به اختصار اختلاف نسخه‌ها نقد و بررسی شده است.

فصل مربوط به اضافات از این رو ارزش دارد که نشان می‌دهد کاتب کدام نسخۀ خطی بیشتر به ساختن و افزودن ابیات علاقمند بوده است. اگر بیتی یا کلمه‌ای از دیوان‌های چاپ شده، در این متن نبوده باشد، بی‌گمان با بررسی در فصل اضافات معلوم می‌شود آن بیت یا کلمه، افزودۀ کدام یک از کاتبان دیوان خواجه بر اساس نسخۀ زنده‌یاد استاد خانلری است.

فصل محذوفات نیز دارای ارزش خاص تحقیقی است؛ برای آنکه بیشتر محذوفات ابیات دشوار و مبهم است که اغلب کاتب نسخه معنی را درنیافته و به دلیل آنکه مبادا فرمانروا یا صاحبکار معنی بیت را از وی بپرسد، بیت را حذف کرده است؛ البته خوانا نبودن نسخۀ پیشین یا سهوها و خطاهای کاتبان نیز خود در مبحث محذوفات نقشی دارند.

در این متن وزن و بحر غزل‌ها در ذیل آنها یادداشت شده تا راهنمای خوانندگان غزل‌ها باشد و بیتی را بیرون از دایرۀ مربوط نخوانند و دانشجویان رشتۀ زبان و ادبیات و علاقمندان به فن عروض نیز از آن بهره‌مند شوند.

دربارۀ ترتیب غزل‌ها بر اساس قافیۀ آنها باید گفت که قدما اغلب پس از تنظیم غزل‌ها بر اساس قافیه، آنها را بر اساس حرف اول از مطلع غزل مرتب می‌کرده‌اند، بر خلاف این اصل، در این متن همۀ غزل‌ها بر اساس حدود لازم قوافی مرتب شده است و برای آسانی کار دریافت در غزل‌هایی که به فعل رابط «است» ختم می‌شوند، در صورت امکان فعل رابط «است» به صورت پیوسته با کلمۀ پیشین نوشته شده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

سرآغاز سخن، غزلیات (قسمت عمدۀ کتاب)؛ غزل‌های افزوده؛ قصاید؛ ترکیب‌بند؛ مثنوی؛ ساقی‌نامه؛ مغنّی‌نامه؛ قطعات؛ مفردات؛ رباعیات؛ منابع مربوط به دست‌نوشته‌های دیوان حافظ؛ تعلیقات و توضیحات؛ محذوفات ابیات؛ افزوده‌ها؛ دوگانگی و تحریفات در کلمات ابیات.