معرفی کتاب

شعر فارسی با سابقۀ هزارساله‌اش جاویدگاه شعرایی است که شاید قرن‌ها از مرگ جسمانی آنها گذشته است. از بین بسیار شاعری که دولت جاودانه‌شدن در گسترۀ تاریخ ادبیات یارشان بوده است، تنها تعداد اندکی هستند که هم‌زمان نام و شعرشان برای عامۀ مردم زمانۀ ما آشنا است. برخی آنقدر مشهورند که پا از اقلیم مرزهای فرهنگی زبان فارسی فراتر نهاده و جهانی شده‌اند. بعضی شاعران ملی و برخی دیگر شهرت‌شان آنقدر هست که لااقل آنها را با شعری بشناسیم. دستۀ دیگری را نیز می‌توان متصور شد، این دسته شعرایی هستند که اگرچه شعری از آنها شنیده‌ایم؛ اما کمتر آنها را می‌شناسیم؛ میررضی‌الدین آرتیمانی شاعری از همین دستۀ اخیر است.

میررضی‌الدین معاصر عهد صفوی است و این زمان دورۀ رونق‌گرفتن بازار شعر و شاعری در عموم مردمی است که پیش از آن شعر اصیل و موفق را تنها از دربار پادشاهان سراغ می‌گرفتند. در تذکره‌ها یا نامی از او برده نشده است یا به کلی‌گویی به چند جمله بسنده شده است. در مجموع هر جا سخنی از وی برده شده، دو چیز مورد تأیید قرار گرفته: اول آنکه وی صاحب ساقی‌نامه‌ای است که شهرتی برای شاعر فراهم آورده و دیگر آنکه تمام راویان در حسن اخلاق و تعالی شخصیت او متفق بوده و مشرب عرفانی او را ستوده‌اند.

در میان اقوال مختصری که از رضی در تذکره‌ها آمده، تنها به ساقی‌نامه و دیوان اشعار وی اشاره شده است و اثر دیگری به وی منسوب نیست.

دیوان رضی دربردارندۀ قالب‌های گوناگونی است که هر کدام با ظرفیت‌هایی خاص در راستای القای معانی موردنظر شاعر به کار گرفته شده‌اند؛ از جمله:

مثنوی: متعالی‌ترین نوع بیان شاعرانۀ رضی در قالب مثنوی به ظهور رسیده است. در دیوان رضی سه مثنوی موجود است؛ ساقی‌نامه 163 بیت، سوگندنامه 93 بیت و مثنوی مناجات‌گونه‌ای که تنها سیزده بیت است. نکتۀ مهم شباهت‌های سوگندنامه و ساقی‌نامه است. جدا از وزن مشترکی که شاعر در سرایش آنها اتخاذ کرده، اتحاد در مضمون، نگاه به هستی، نحوۀ برخورد کلمات و مشترکات دیگر آنها را به شدت به یکدیگر نزدیک و قابل اختلاط می‌کند؛ به طوری که در یکی دو مورد ابیات مشترک در آنها به چشم می‌خورد.

غزل: بیشترین حجم دیوان رضی را غزل‌های او تشکیل می‌دهند. غزل‌های او مثل دیگر غزل‌های عارفانه ساختاری ساده و گاه شعرگریز دارند. با این حال نمود صنایع لفظی و معنوی در غزل‌های ایم دیوان بیش از دیگر قالب‌هاست؛ گویا شاعر در این قالب مجال مناسب‌تری برای تجربۀ صنایع داشته است.

قصیده: رضی در قصیده نیز شیوه‌ای نو بنیان ننهاده و اصولاً چنان قصدی نداشته است. با این حال با پرهیز از تقلید شیوۀ بزرگانی که قصیده را خوش می‌سروده‌اند، به خویش نزدیک‌تر شده است. در دیوان حاضر نه قصیده به دست آمده که سه قصیدۀ آن در مدح امام علی (ع) و یکی در مدح شاه صفی است.

ترجیع‌بند: در ترجیع‌بند رضی مقلد و دنباله‌روی سعدی است. جدا از اینکه اینگونه استقبال‌ها غالباً شاعر را در حصاری از پیش تعیین‌شده قرار می‌دهد، ناگزیر مقایسۀ آن دو اثر را نیز در پی خواهد داشت.

رباعی: 128 رباعی که در دیوان حاضر آورده شده بیانگر آن است که رضی نتوانسته آنطور که شایسته است با رباعی به گفتگو بنشیند. تکرار قافیه، ابیات پریشان و مغلق، تکرار تصاویر و خنثی‌سرایی از ایرادهای فاحش و غیر قابل اقماض رباعی‌های رضی است. با این وجود رباعی‌ها محل مناسبی برای رصد عقاید عرفانی اوست و چند رباعی خوب نیز در این میان به چشم می‌خورند.

دوبیتی و ابیات متفرقه و تک‌بیت‌ها: چند دوبیتی همراه با ابیاتی پراکنده نیز در دیوان رضی دیده می‌شوند. در بیشتر این ابیات کشف لطیفی دیده نمی‌شود و در کل جان‌مایۀ این تک‌بیت‌ها تهی از ظرایف و مضمون‌یابی‌های رایج دورۀ صفوی است.

شیوۀ شاعری رضی تقلیدی مستتر از شاعران بزرگی است که کمتر توانسته خود را به مرز همسانی آنها برساند. مختصات فکری او نیز همان چارچوب تعریف‌شده‌ای است که در شعر بسیاری از دیگر عارفان شاعر به طرق گوناگون آمده است.

غیر از مثنوی‌ها و رباعی‌هایش که وزنی مشخص دارد، میررضی در غزل‌هایش بیشتر جانب اوزان کوتاه را گرفته است. غزل‌های او نیز غالباً کوتاه و مختصرند و گویا میررضی بیشتر به حداقل‌ها بسنده کرده است.