معرفی کتاب

بابافغانی شاعری عاشق‌پیشه بوده و در عشق بس ناگواری دیده و ملامت و طعن شنیده و به همین مناسبت میان شعرای عراق بیش از تمام معاصرینش سخنش شورانگیز و در خواننده مؤثر است و کم غزلی از او یافت می‌شود که از ناله‌های جانسوز و فریادهای دردناک این شاعر شوریدۀ نامراد اثری نداشته باشد. غزلیات بابافغانی بیشتر یک‌آهنگ و یک‌دست و با معانی و الفاظ ساده، خوش و شیرین سروده شده و چنان است که در سرتاسر دیوان اشعار او یک لغت مشکل یا یک مضمون پیچیده نمی‌یابیم و همین امتیاز است که عارف شیرازی او را در طرز غزل، ثانی خواجه حافظ دانسته و صاحب بهارستان سخن گوید و بالاخره سرخوش او را مجتهد فن سخنوری دانسته و گوید: پیش از وی احدی بدین روش سخن نگفته است و میرزا محسن تأثیر هم موزونیت معشوقش را به مضامین خوش فغانی تشبیه کرده و چنین گفته است:

بسکه موزونی ببابایی مسلّم داردت                            از مضامین خوش بابافغانی خوش‌تری

بعد از فغانی بیشتر شعرا از سبک او تقلید کرده‌اند و کم‌کم این شیوه به وقوع‌گرایی گراییده است؛ چنانکه به عقیدۀ برخی وقوع‌گویی شعبۀ جداگانه‌ای از این طرز و روش است. در وقوع‌گویی نخست شرف جهان و سپس صبری روزبهان و حالتی ترکمان اشتهار یافته‌اند.

میان شعرایی که طرز بابافغانی را پیروی کرده‌اند، وحشی، نظیری نیشابوری، ولی‌دشت بیاضی، ضمیری اصفهانی، حکیم شفایی، عرفی و محتشم بهتر از دیگران از عهده برآمده و بیش از همه معروف شده‌اند.

با اینکه بابافغانی شاعری غزل‌سرا است، با این حال قصیده‌های او نیز یک‌دست و نغز است و بر خلاف بعضی از شعرای غزل‌سرای دیگر که بین قصیده و غزلشان از حیث لفظ و سبک سخن تفاوت محسوس مشاهده می‌شود، قصاید او دارای مضامین بلند و طرز عراقی است.

معاصرین جامی در خراسان سبک فغانی را نمی‌پسندیدند و چنانکه ارباب تذکره نوشته‌اند پس از فغانی تا مدتی اشعار خلاف روش خود را فغانیانه می‌خواندند. برخی از اشعار فغانی مانند بعضی از غزلیات خواجه حافظ به مناسبت اوضاع سیاسی سروده شده و شاعر مرادش وصف اوضاع دربار سلطان یعقوب یا دیگران بوده و این قبیل اشعار اگر با اوضاع تاریخی آن عصر مطابقت شود، منظور شاعر به خوبی روشن می‌شود.