معرفی کتاب

دیوها و موجودات شریر زایدۀ تخیل آدمی هستند. با وجود این آنها هم صفات انسانی دارند و هم صفات غیر انسانی. صفات غیر انسانی آنها بازتاب‌دهندۀ آرزوهای محال بشری است و به حدی شگفت و غریب‌اند که به ناگزیر برای نامیدن آنها اصطلاح مافوق طبیعی را به کار می‌بریم. اصلی‌ترین صفت غیرانسانی مافوق طبیعی‌ها این است که آنها طبیعتی غیر خاکی دارند. آنها یا از آتش یا از هوا یا از آب آفریده شده‌اند و به واسطۀ سرشت متعالی خود می‌توانند در یک لحظه به هر جا که بخواهند بروند و به پیکر گیاه، جانور یا مردم درآیند. آنها تیزپا و ئبادپا هستند و قابلیت ناپدیدشدن دارند. به هر زبان که بخواهند سخن می‌گویند و به هر راز، سرنوشت و گنج‌های نهان دانا هستند و از اخبار آینده باخبرند. به پشتوانۀ چنین نیروهای فراانسانی است که آنها به هرکه بخواهند یاری می‌رسانند و هر که را بخواهند می‌آزارند. توانایی‌های برتر آنها سبب شده است که آنها شایستگی احراز اصطلاح «مافوق طبیعی» را کسب کنند.

موجودات مافوق طبیعی بخشی از فرهنگ مردم جامعه به شمار می‌روند. چنانکه موضوع بخش‌هایی از جهان‌بینی، باورها، پندارها و آیین‌های مردم در جوامع گذشته به موجودات مافوق طبیعی مربوط می‌شود. بیشتر جهان‌بینی‌های شرقی بر این موضوع دلالت می‌کنند که جهان پیش از آفرینش انسان‌ها در تصرف و جولان آنها بوده است. با آفرینش انسان آنها ناگزیر به جهان زیرین شتافتند و در همسایگی انسان‌ها زندگی کردند. از همین جا دشمنی همیشگی، جدال‌های خونین و انتقام‌جویی آنها از نوع بشر آغاز شد.

امروزه بسیاری از اعتقادات مربوط به مافوق طبیعی‌ها از میان رفته، کم‌رنگ شده یا دگرگون شده و استحاله یافته و در قالبی دیگر تجلی پیدا کرده است؛ اما برخی مراسم و آیین‌هایی که به دلیل همان باورها پدید آمده، پابرجا هستند؛ به همین دلیل ما آیین‌هایی را برگزار می‌کنیم که منشأ و چرایی آن را فراموش کرده‌ایم. در نتیجه اگر شناخت نسبتاً جامع و دقیقی از چیستی موجودات مافوق طبیعی (یا از ما بهتران) صورت بگیرد، ممکن است رابطۀ میان آیین‌ها و مراسم جادویی و رازآمیز با منشأ و خاستگاه آن مشخص و معین‌تر شود. به عبارت دیگر شناخت موجودات مافوق طبیعی می‌تواند به بررسی جهان‌بینی و معرفتی بینجامد که همانا اسطوره‌ها از آن پدید آمده‌اندو از خلال مطالعۀ آنها می‌توان به واقعیت‌های دوره‌های ناشناختۀ زندگی انسان‌ها پی برد؛ از این رو رابطۀ دوسویۀ میان شناخت و میزان آگاهی ما دربارۀ موجودات مافوق طبیعی و شناخت و آگاهی دربارۀ بشر وجود دارد، به طوری که دستاورد مطالعات «دیوشناسی» در هر جامعه و فرهنگی چیزی جز شناخت مردم آن جامعه نخواهد بود.

روز به روز شاهد دگرگونی یا از میان‌رفتن سنت‌ها و آیین‌ها و مراسم دیوزدایی و جادویی در ایران هستیم و نوعی عقلانیت بر جوامع مستولی شده که چنین باورها و آیین‌هایی را برنمی‌باتد. افزون بر این چنین پدیده‌های فرهنگی همواره با عنوان «خرافات» طبقه‌بندی می‌شوند و از موهبت مطالعه و بررسی دقیق محروم می‌مانند. بنابراین ممکن است اصلی‌ترین پیامد و هدف پژوهش‌هایی همچون این پژوهش ثبت و نگهداری و مستندساختن بخش کوچکی از فرهنگ پیش از دگرگونی یا نابودی آن باشد.

در این پژوهش مطالعه و شناخت موجودات مافوق طبیعی یا بهتر گفته شود «از ما بهتران» در دو بعد مکانی و زمانی صورت گرفته است. از یکسو باورها، آیین‌ها و رفتارها و مراسم و سنت‌های ایرانیان مناطق مختلف ایران دربارۀ «از ما بهتران» بررسی شده است و از سویی دیگر با بررسی دقیق و عمیق تاریخی و کتابخانه‌ای تلاش شده است هم پیشینۀ چنین باورهایی در تاریخ و فرهنگ و تمدن کهن ایران بیان شود و هم با ذکر نمونه‌های تاریخی، تسلسل و پیوستگی و دیرینگی این پدیده منعکس شود.

بررسی موجودات فراطبیعی موضوع بسیاری از پژوهش‌های مردم‌شناسان و فولکوریست‌ها بوده است؛ گاه آن را برای بیان مفاهیمی چون آنیمیسم به کار برده‌اند و گروهی دیگر از مردم‌شناسان به پدیدۀ موجودات فراطبیعی به مثابۀ «جادو» نگریسته‌اند و آن را در مفاهیمی چون توتم و تابو تبیین کرده‌اند و گروهی دیگر از دانشمندان و مردم‌شناسان تمایل داشتند تا موجودات مافوق طبیعی و دیوها و پریان را ضمیمۀ مطالعات اسطوره‌شناسی قرار دهند.

در ایران متون و آثار تاریخی فراوانی در دست است که موضوع اصلی آنها پدیده‌هایی شگفت، موجودات عجیب و دیوها و شیاطین است. این آثار با عنوان «عجایب‌نامه» شناخته و طبقه‌بندی می‌شوند. عجایب‌نامه‌ها به عنوان ژانر ویژه‌ای از تاریخ‌نگاری عامیانه شناخته می‌شوند که داده‌های آن در پژوهش‌های مردم‌شناختی و فرهنگی به کار می‌رود. در ایران صادق هدایت در برخی آثارش به طور مختصر به معرفی دیوها و شیاطین و پریان و عملکرد آنها پرداخته است.

فهرست مطالب این کتاب در نه فصل بدین ترتیب است:

مقدمه؛ دیوشناخت؛ مأوا و جایگاه؛ زیان‌کاری دربارۀ تولید مثل؛ بچه‌آزاری؛ عشق و روابط جنسی؛ خیررسانی؛ پیکرگردانی و تسخیر؛ زیان‌کاری دربارۀ خواب؛ رماننده‌ها.

در پایان کتاب نیز نتیجه‌گیری، کتاب‌نامه و نمایه آمده است.