معرفی کتاب

در این کتاب تلقی مؤلف از زیبایی، زیبایی‌هایی است که غالباً در حوزه‌های صور خیال نمود و تجلی می‌یابد و معمولاً علم بلاغت به بررسی آن می‌پردازد. راه‌یابی به زیبایی درونی شعر و درک و لذت آن از رهگذر شناخت تصاویر و عناصر شعر و شیوه‌های بیانی آن صورت می‌گیرد؛ چرا که زبان شعر، زبان تصویر است و تصاویر خیال‌انگیز شاعر از دریچۀ تشبیه، استعاره و مجاز و کنایه وارد عرصۀ شعر می‌شوند.

ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ در آﺳﺘﺎنۀ هزارۀ دوم ﺧﻮد، ﺗﻮﻟﺪی دﯾﮕﺮ ﯾﺎﻓﺖ و ﻣﺴﯿﺮی ﻣﺘﻔﺎوت را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ که تا این غایت تجربه نکرده بود. دﻧﯿﺎی ﺷﮕﻔﺖ و ﻣﺪرن ادﺑﯿﺎت را ﻧﯿﺰ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﺤﻮل ﮐﺮد و آن ﺮا ﺑﻪ طرف ﻗﻠﻤﺮوهای ﺟﺪﯾﺪی ﺳﻮق داد. ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺻﺪﺳﺎل از آﻏﺎز اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﻣﯽﮔﺬرد و در اﯾﻦ ﻣﺪت ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪهای متعدد و ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و از جهات ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺧﯿﺎل‌اﻧﮕﯿﺰ و ﺷﯿﻮۀ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮی ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﻧﻮع ﻧﮕﺮش آنها در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ از ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋه‌ای ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻗﺪر ﻣﺸﺘﺮک ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺗﻼش‌ها و ﭘﮋوهش‌ها در اﯾﻦ‌زﻣﯿﻨﻪ، ﯾﺎﻓﺘﻦ وﺟﻮه زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺷﯿﻮه‌های ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮی در ﺷﻌﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ زﯾﺒﺎﯾﯽ‌ها درک ﺷﻮد و از درک اﯾﻦ زﯾﺒﺎﯾﯽ‌ها روح اﻧﺴﺎن ﻟﺬت ﺑﺒﺮد.

راه‌ﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ درون ﺷﻌﺮ و درک و ﻟﺬت آن از رهگذر ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﺼﺎوﯾﺮ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﻌﺮ و ﺷﯿﻮه‌های ﺑﯿﺎﻧﯽ آن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ زﺑﺎن ﺷﻌﺮ، زﺑﺎن ﺗﺼﻮﯾﺮ اﺳﺖ و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎ ﻣﺨﺎطبانش ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ. ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺧﯿﺎل‌اﻧﮕﯿﺰ ﺷﺎﻋﺮ از دریچۀ ﺗﺸﺒﯿﻪ، اﺳﺘﻌﺎره، ﻣﺠﺎز و ﮐﻨﺎﯾﻪ وارد ﻋﺮﺻﻪ ﺷﻌﺮ ﻣﯽ‌ﺷﻮﻧﺪ.

ﮐﺘﺎب «در ﮐﻮﭼﻪ ﺳﺎر ﺷﺐ: ﺻﻮر ﺧﯿﺎل در ﺷﻌﺮ اﻣﯿﺮهوشنگ ابتهاج» هم درﯾﭽﻪای ﻧﮕاهی اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮر ﺧﯿﺎل و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺎزﻧﺪۀ ابتهاج ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮی ﭼﯿﺮهدﺳﺖ و ﻣﺎهر و از درﺧﺸﺎن‌ﺗﺮﯾﻦ چهره‌های ﻏﺰل‌ﺳﺮاﯾﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ.

اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای و ﻓﯿﺶﺑﺮداری و در نهایت ﻣﺮﺗﺐﮐﺮدن اطﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوری ﺷﺪه و اراﺋﻪ نتیجۀ ﮐﻠﯽ از ﯾﺎﻓﺘﻪ‌ها اﺳﺖ، در ﺷﺶ ﻓﺼﻞ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ. در ﻓﺼﻞ اول ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻠﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﺎﻋﺮ، ﺳﺒﮏ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺷﻌﺮی و آﺛﺎر وی، ﻗﺎﻟﺐ‌‌های ﺷﻌﺮی و ﺻﻮر ﺧﯿﺎل در اﺷﻌﺎر او و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻌﺮ و ﺗﺼﻮﯾﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.

ﻓﺼﻞ دوم دربردارندۀ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ در اﺷﻌﺎر ابتهاج ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر، ﻣﺤﺘﻮا، ذﮐﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‌ها و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺑﺴﺎﻣﺪ و ﺟﺪول در ﺧﺼﻮص آنها اﺳﺖ. در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺘﻌﺎره در اﺷﻌﺎر ابتهاج ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر، ﻣﺤﺘﻮا و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ‌دهندۀ آن و همچنین ﮐﺎرﮐﺮد آنها در ﺷﻌﺮ او ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺑﺴﺎﻣﺪ و ﺟﺪول‌های آﻣﺎری ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻓﺼﻞ چهارم اﺧﺘﺼﺎص دارد ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺠﺎز و ﻋﻼﻗﻪ‌های ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎررﻓﺘﻪ در اﺷﻌﺎر ابتهاج و همچنین ﮐﺎرﺑﺮد و ﻧﺤﻮۀ اﺳﺘﻔﺎدۀ آنها در ﺷﻌﺮ او و ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺎﯾﻪ از جهت ﺳﺎﺧﺘﺎر، ﻣﺤﺘﻮا و واژۀ ﻣﺤﻮری ﮐﻨﺎﯾﺎت و ﻣﯿﺰان اهمیت و ﮐﺎرﺑﺮد آنها در ﺷﻌﺮ ابتهاج اﺧﺘﺼﺎص دارد. در آﻏﺎز هر ﻓﺼﻞ ﻧﻈﺮات اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺑﻼﻏﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪه و در آﺧﺮ هر ﻓﺼﻞ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ که هدف اصلی این تحقیق است، انجام گردیده و دستاوردهای پژوهش ذکر شده اﺳﺖ. در فصل ششم نتایج به دست آمده از هر فصل به صورت ﻧﻤﻮدار، ﺟﺪاول و ﺑﺴﺎﻣﺪ آﻣﺎری ارائه شده اﺳﺖ.

ﺑﻪ طﻮر ﮐﻠﯽ اﺷﻌﺎر ابتهاج در حال حاضر در دو ﮐﺘﺎب «ﺳﯿﺎه ﻣﺸﻖ» و «ﺗﺎﺳﯿﺎن» ﮔﺮدآوری ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب «ﺳﯿﺎه ﻣﺸﻖ» دربردارندۀ اﺷﻌﺎر ﺳﻨﺘﯽ وی در قاﻟﺐ ﻏﺰل، ﻣﺜﻨﻮی، ﻗﻄﻌﻪ، دوﺑﯿﺘﯽ و رﺑﺎﻋﯽ اﺳﺖ و ﮐﺘﺎب «ﺗﺎﺳﯿﺎن» دربردارندۀ اﺷﻌﺎر ﻧﻮ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‌های ﺷﻌﺮی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻐﻤﻪ‌ها، ﺳﺮاب، شبگیر، زﻣﯿﻦ، ﭼﻨﺪ ﺑﺮگ از ﯾﻠﺪا و ﯾﺎدﮔﺎر ﺧﻮن ﺳﺮو اﺳﺖ.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: زندگینامۀ امیرهوشنگ ابتهاج (هـ.ا.سایه): گذری بر زندگی امیرهوشنگ ابتهاج (هـ.ا.سایه)، آثار ابتهاج، بررسی اشعار ابتهاج، تأثیر شاعران پیشین و معاصرین در اشعار ابتهاج، ابتهاج از منظر منتقدان و ادیبان.

فصل دوم: تشبیه در اشعار امیرهوشنگ ابتهاج (هـ.ا.سایه): شعر و تصویر، تشبیه، ارزش تشبیه، ارکان تشبیه، بخش اول: بررسی ساختاری تشبیه در اشعار ابتهاج: یک: تشبیه به لحاظ حسی و عقلی‌بودن پایه‌های اصلی، دو: پایه‌های اصلی تشبیه به لحاظ مفرد و مقید مرکب، سه: تعدد یا چندگانه‌بودن پایه‌های اصلی تشبیه، چهار: تشبیه به لحاظ مسائل مزبور به وجه شبه، پنج: تشبیه به ادات تشبیه، شش: ویژگی‌های خاص تشبیهات ابتهاج، هفت: گونه‌های دیگر تشبیه در اشعار ابتهاج، نتایج به دست آمده از بررسی ساختاری تشبیه در اشعار ابتهاج؛ بخش دوم: بررسی محتوایی تشبیه در اشعار ابتهاج: یک: تشبیه به لحاظ موضوع مشبه، دو: تشبیه به لحاظ موضوع مشبه‌به، نتایج به دست آمده از بررسی محتوایی تشبیه در اشعار ابتهاج.

فصل سوم: استعاره در اشعار امیرهوشنگ ابتهاج (هـ.ا.سایه): استعاره، ارکان استعاره، ارزش استعاره، انواع استعاره، بخش اول: استعارۀ مصرحه: یک: استعاره به اعتبار قرائن اقتران طرفین به ملایمات و عدم آن، دو: استعاره به اعتبار جامع، سه: استعاره قریب و غریب، چهار: استعاره به اعتبار لفظ مستعار، پنج: بررسی محتوایی استعارۀ مصرحه؛ بخش دوم: استاره بالکنایه (مکنیه): یک: بررسی استعاره مکنیه به لحاظ ساختار، دو: بررسی استعارۀ مکنیه به لحاظ مستعارمنه، نتایج به دست آمده از بررسی استعاره در اشعار ابتهاج.

فصل چهارم: مجاز در اشعار امیرهوشنگ ابتهاج (هـ.ا.سایه): مجاز، مجاز مرسل مفرد و انواع آن، نتایج به دست آمده از بررسی مجاز در اشعار ابتهاج.

فصل پنجم: کنایه در اشعار امیرهوشنگ ابتهاج (هـ.ا.سایه):: کنایه، بخش اول: بررسی وجوه مختلف کنایه: یک: کنایه به اعتبار مکنی‌عنه، دو: کنایه به اعتبار انتقال معنای مقصود، سه: کنایه به اعتبار طرز به کاربردن وسایط (میانجی‌ها)؛ بخش دوم: بررسی کنایه از جهت ساختاری؛ بخش سوم: بررسی کنایه از جهت معنی و مفهوم؛ بخش چهارم: بررسی کنایه از جهت واژه‌محوری، نتایج به دست آمده از بررسی کنایه در اشعار ابتهاج.

فصل ششم: نمودارهای آماری صور خیال در اشعار امیرهوشنگ ابتهاج (هـ.ا.سایه): فرجام سخن، برگزیده‌ای از اشعار ابتهاج، فهرست منابع و مآخذ.