معرفی کتاب

داستان به هر شکلی که باشد، جالب است؛ به ویژه آن داستان که در قالب شعر بیان شده باشد. تاریخ داستان‌های منظوم بسیار کهن است و به همان اندازه جالب و پرتحرک هم هست. انسان وقتی زبان به سخن گشود، گفتارش اظهار بیان احساسات و عواطف درونی خود وی بود. در روزگاران گذشته انسان غیر از تذکر وقایع زندگانی روزمره چیز دیگری برای تعریف‌کردن نداشت؛ برای همین سخن وی از جوهر قصه و لطافت و از تأثیر آن تهی ماند. شدت احساس و وسیلۀ اظهار نوعی لطافت به وجود آورد که سبب نمو و انبساط روحی او شد و این همان احساساتی بود که بعداً نظم یا شعر نامیده شد؛ چون این نظم یا شعر بیان ماجراهای زندگی شخصی یا داستان ساخته و پرداختۀ ذهنی بود، آن را قصه یا داستان منظوم نامیدند.

زندگی انسان با «داستان» شروع شد و این داستان تاکنون ادامه یافته و بی‌تردید تا پایان جهان نیز ادامه خواهد یافت. کهن‌ترین داستان‌ها را در تصانیف کتب دینی و در لابلای حماسه‌های مذهبی می‌توان یافت. آریایی‌ها و سامی‌ها قدیمی‌ترین ملت‌هایی هستند که زندگی خود را با داستان بازگو کرده‌اند. اوستا، وداها، تورات و قرآن کریم بزرگ‌ترین منابع تحقیق داستان‌های انسان‌ها هستند. اصولاً انسان شوق فراوان دارد که زندگی خود را با داستان و به ویژه با داستان منظوم بازگو کند و این ذوق را در تاریخ و ادب انسان کهن ایرانی می‌یابیم. در زبان و ادب فارسی، شاهنامۀ فردوسی بزرگ‌ترین سند بازگویی داستان‌های حماسی و پهلوانی و بزم و رزم است. خمسۀ نظامی بهترین نمونۀ داستان‌های منظوم عشقی و عرفانی است. آثار امیر خسرو جامی نیز با همین ترتیب مضامین سروده شده‌اند.

زبان و ادبیات فارسی که در شبه قاره تاریخی هزارساله دارد، آثار گران‌بهایی از داستان‌های منظوم فارسی را دربرگرفته است. آفرینندگان این داستان‌ها بیشتر شاعران و سرایندگان ایرانی، هندی و پاکستانی هستند. قهرمانان این داستان‌ها افراد شجاعی هستند که در میدان‌های رزم و مجالس بزم، گاه جان می‌گیرند و گاه جان می‌بازند، گاه رهایی می‌یابند و زمانی دیگران را رها و آزاد می‌سازند. در این کتاب اینگونه داستان‌ها گردآوری، طبقه‌بندی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند.

فهرست مطالب این کتاب بدین‌قرار است:

پیش‌گفتار، مقدمه، بررسی داستان‌سرایی فارسی در دورۀ تیموریان، وضغ سیاسی، وضع ادبی، وضع داستان‌سرایی، بررسی داستان‌ها: الف) بررسی داستان‌هایی که به تقلید از خمسۀ نظامی سروده شده یا منابع ملی ایرانی دارد.

ب) داستان‌هایی که از دورۀ قبل از اسلام سرچشمه گرفته‌اند یا منشأ ایرانی دارند.

ج) داستان‌هایی که از منابع هندی سرچشمه گرفته‌اند و صبغۀ افسانه‌ای و اساطیری دارند.

د) داستان‌هایی که مبتنی بر واقعیت تاریخی هستند و از زبان محلی به شعر فارسی درآمده‌اند.

هـ) داستان‌های حقیقی که مضامین آنها را شاعر از مشهودات خویش و پیش‌آمدهای عصر گرفته‌اند.

و) داستان‌های عرفانی و اخلاقی بر مبنای تمثیلات و حکایات.

مؤخره: مختصری دربارۀ داستان‌سرایی بعد از انقراض دورۀ تیموریان تا تأسیس پاکستان، وضع سیاسی و اجتماعی این دوره، وضع زبان و ادبیات فارسی، منابع و مآخذ.

در پایان کتاب نیز فهرست کسان، جای‌ها و عناوین داستان‌هایی که در این کتاب بررسی شده‌اند، آورده شده است.