معرفی کتاب

نخستین ویژگی برجسته‌ای که در قصاید خاقانی، مخاطب شعر او را غافلگیر می‌کند، خودستایی است. این خودستایی تا آنجا است که برخی سخن‌شناسان می‌گویند: «اعتقادی که در باب سخن خویش دارد، او را در نظر شاعران معاصرش خودستا و نفرت‌انگیز نشان داده است» و حتی برخی از مورخان ادبیات، قدرت شاعری او را در برابر خودستایی‌اش نادیده می‌گیرند: «سبک او مغلق، بی‌نهایت مصنوع و حای فضل‌فروشانه است».

خاقانی هنرمند هوشمندی است که شعر را ابزار تبادل از نوع نثر نمی‌داند. او منطق نثر را بر شعر حاکم نمی‌کند تا خواستار ارتباط از پیش تعیین شده با مخاطب باشد، بلکه او شعرش را تنها به صورت نوعی تجربۀ خاص ارائه می‌دهد تا مخاطب بار دیگر تجربۀ او را از نوعی که با طبع خودش سازگار است، تجدید کند. طبیعی است که عمل مخاطب با تجربۀ شار یکی نخواهد بود، بلکه تجربه‌ای تازه از شعری است که به مخاطب این فرصت را می‌دهد که با خاقانی همسو شود، در حالی که ذوق و احساس خود را نیز داراست.

خاقانی به تمامی عناصر محیط و پیرامون خود به صورت عناصر شعری می‌نگریسته است؛ از این رو زبان شعر خاقانی چیزی را بیان نمی‌کند؛ بلکه به صورت کدهای تخیلی، تنها کلیدی را در ذهن مخاطب می‌زند تا طیفی ناشناخته را در مخیلۀ او ایجاد کند. اگر خوب به اشعار وی دقت شود، غمی ژرف در سراسر اشعارش موج می‌زند. این غم را می‌توان به نوعی نوستالژیا (غم غربت) نامید؛ زیرا خاقانی خود را در سرزمین شعر بومی نمی‌دید؛ هرچند که در زادگاه و در میان خویشان و شهروندان خود می‌زیست.

عوامل محیطی روزگار خاقانی اعم از روزگار سیاسی نابسامان شروان‌شاهان و پرت‌افتادن شروان از جوش و خروش خراسان مرکز زبان و ادب پارس و نیز سائقه‌های روانی فراوان که زندگی خصوصی خاقانی را در شرایطی ویژه و دشوار قرار داد، همه و همه شاعری را به وجود آورد که تعبیر و طرز برخورد او با زندگی و عناصر آن دیگرگونه و ویژه است، تعبیری دوگانه، دورگه و سخت دشوار.

خاقانی حکیمی است که جوهر شعری از او شاعری شیدا و جامه‌دران ساخته است. همین دو تضاد است که عناصر کلامی او را به گونه‌ای ویژه همچون مرکب‌های ریاضت یافته، در کنار یکدیگر رام نگاه می‌دارد.

فهرست مطالب این کتاب در دو بخش آمده و بدین ترتیب است:

بخش اول: نقد و پژوهش:

نگاهی کوتاه به زندگی و آثار خاقانی شروانی، خودستایی فضل‌فروشانه، تنهایی هنرمندانه، در فراسوی اشیاء، نسل پل، خاقانی و قصیدۀ غنی، پی‌نوشت‌ها.

بخش دوم: اشعار و توضیحات که بخش اصلی کتاب است که در ابتدا برخی از اشعار خاقانی ذکر شده و سپس در بخش توضیحات به توضیح این اشعار پرداخته شده است؛ بعضی از عناوین اشعار بدین ترتیب است:

عالم ذکر معانی را منم فرمانروا، صبح است کمان‌کش اختران را، زد نفس سر بر مهر صبح ملمع نقاب، قلب بخت من شکسته سر است، مرغ صبح از طرب سراندازد، دردا که کارهای خراسان زآب شد، چه سبب سوی خراسان شده نگذارند، رخسار صبح پرده به عمدا برافکند، تا سلسلۀ ایوان بگسست مداین را، روی سرشک خورده نگر منگر آینه، دل نمانده است ز دیر آمدنت و .... .