معرفی کتاب

در شاهنامه و اسکندرنامه مسائل و مطالب مشترک و متقارن یا متباین و مختلف کم نیست. همین مسائل سبب شده تا شماری از پژوهنگان متعصب و یکسونگر کنه مطالب را از یاد ببرند؛ گروهی نظامی گنجوی را بالاتر از فردوسی دانسته و با این قضاوت غیرعادلانه و غیرعلمی خطای بزرگی را مرتکب شده‌اند. همچنان که برخی فردوسی را مهم‌تر از نظامی می‌دانند بدون اینکه به طبیعت و نوع کار این دو گوینده توجه داشته باشند.

برای تبیین این مطلب در این کتاب اینگونه عمل شده است:

نخست بر اساس متن خود این دو کتاب، نقشۀ حرکت اسکندر از غرب به شرق یا بهتر گفته شود از مقدونیه به مثر و از آنجه به شرق تنظیم شده و گام‌به‌گام پیش رفته و نام کلیۀ اماکن و نقاط جغرافیایی که در شاهنامۀ اسکندرنامه ذکر شده، جداگانه روی کاغذ آورده شده است و بدین ترتیب دو خط سیر جداگانه به دست آمده است.با توجه به اینکه خط‌السیر حقیقی ارتش‌کشی اسکندر هم در تاریخ معلوم و مشخص است، از این عمل دریافت می‌شود که مابین خط‌السیر ارتش‌کشی اسکندر در تاریخ و نقشۀ خط‌السیری که از اشعار و بیانات این دو شاعر به دست آمده چه مناسبات و چه روابط و علایقی وجود دارد.

بین دو نقشه‌ای که از گفتار فردوسی و نظامی به دست آمده، تفاوت کلی و آشکاری وجود دارد و اصلاً با هم زیاد وحدت و تشابه ندارند. اگر احیاناً نظامی از فردوسی تقلید کرده بود، در این صورت این همه دگرگونی آشکار در خط‌السیر چطور پیدا شده است. در حالی که نقشۀ به دست آمده از ابیات «اسکندرنامه» با حاصل کار فردوسی کاملاً متمایز است. مسئلۀ دیگر این است که فردوسی حماسه‌ای ملی و تاریخی را به نظم کشیده و می‌بایست نقشه‌ای که از اشعار او به دست آمده، به خط‌السیر اسکندر در تاریخ نزدیک باشد، حال آنکه مسئله برعکس این است و دیده می‌شود که خط‌السیر در نقشه‌ای که بر اساس متن «اسکندرنامه» در دست است، به خط‌السیر اسکندر تاریخی نزدیک‌تر است. فرق سوم در این خط‌السیر این است که نظامی، اسکندر خود را به آذربایجان نیز آورده است و با این عمل در خط‌السیر سردار مقدونیه تغییرات مهمی ایجاد کرده است؛ در حالی که در «شاهنامۀ» فردوسی در این خصوص سخنی گفته نشده و این از ابتکارات شخصی نظامی است؛ از این‌رو و از خط‌السیر اسکندر در این دو کتاب، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که صاحبان هر یک از این دو اثر بر حسب ملاحظات و استنتاجات و معلومات شخصی خود عمل کرده‌اند.

فهرست مطالب این کتاب بدین‌ترتیب است:

فصل اول: چهرۀ اسکندر در شاهنامه

شاهنامۀ فردوسی؛ شاهنامه و اسکندرنامه؛ فردوسی و تاریخ؛ مسئلۀ سخن، دانش، خرد و ...؛ برخورد فردوسی با دارا و اسکندر؛ فردوسی و درس عبرت‌دادن به جهانگیران؛ فردوسی و زن؛ مسئلۀ میهن‌پرستی؛ طرز رفتار با اسرای کشورهای مغلوب و ...؛ فردوسی و غارت و تاراج اسکندر در کشورهای مغلوب؛ مسئلۀ صلح و مدارا و هم‌زیستی؛ مسئلۀ شور و مصلحت در ارتش و شوراهای نظامی؛ مختصری دربارۀ مسائل مشترک و متباین در شاهنامه و ...؛ پاره‌ای مسائل متضاد در شاهنامه و اسکندرنامه؛ طب و نجوم و اخترشناسی و ریاضیات و هندسه و شطرنج؛ فردوسی و قانون‌های علمی و مرگ؛ مسئلۀ مسیحیت و صلیب؛ فردوسی و افسانه‌های ایران ...؛ فردوسی و فلسفۀ زندگی و موقع بشر در برابر آفرینش؛ تاریخ باید جواب دهد.

فصل دوم: چهرۀ اسکندر در اسکندرنامه

اسکندر و شرق؛ پاره‌ای تضاد بین شاهنامه و اسکندرنامه؛ اسکندرنامۀ نظامی؛ نظامی و علل تألیف اسکندرنامه؛ نظامی و انسان؛ مسئلۀ سخن، دانش، هنر و ...؛ نژاد و شخصیت پدر و مادر اسکندر؛ عدالت و سجایای پادشاه دادگستر؛ نفرت و انزجار نظامی از جنگ؛ مسئلۀ اقتصاد؛ نظامی و درس عبرت‌دادن به جهانگیران؛ نظامی و عدالت اجتماعی خیالی؛ نظامی و زن؛ نصایح شش‌گانۀ نظامی؛ نظامی و ادیان و مذاهب؛ مسئلۀ میهن‌پرستی و مردم‌دوستی؛ طرز رفتار با مردم کشورهای مغلوب؛ نظامی در برخورد با غارت و ...؛ نظامی و مسئلۀ کار و پیشه و تخصص؛ مسئلۀ شور و مشورت و لیاقت و کاردانی؛ مسئلۀ قدرت ارتش‌ها و هویت سرداران؛ مسئلۀ صلح و مدارا؛ نظامی و موسیقی، رقص، نقاشی و ...؛ نظامی، طبیعت، فصول چهارگانه و گیاهان؛ نظامی و علوم؛ نظامی و اصطلاحات جغرافیایی و ...؛ مسئلۀ شهر هروم؛ در جستجوی آب حیات؛ نظامی و اساطیر، میت‌ها و افسانه‌ها؛ مسئلۀ مسیحیت، صلیب، اسلام و مکه؛ تضادهای "شاهنامۀ" فردوسی و "اسکندرنامۀ" نظامی؛ ذوق و سلیقۀ نظامی در "اسکندرنامه"؛ نظامی و اسکندر صاحب‌قران؛ نظامی و قانون‌های علمی یا دیالکتیک؛ سقوط سلسلۀ شاهنشاهی؛ پاره‌ای از ویژگی‌های هنری نظامی؛ تابلوها و صحنه‌سازی‌های نظامی؛ نظریۀ استاد دکتر سیف‌الله محیدنیا؛ مقایسۀ فردوسی با نظامی از آقای وحید دستگردی.