معرفی کتاب

هجو یعنی برشمردن و هجوکردن یعنی عیب کسی شمردن است. به بیان دیگر هر گاه هدف ادبیات و به ویژه شعر، دفاع از اغراض خصوصی و منکوب‌کردن کسانی باشد که به وجهی مورد خشم شاعر قرار گرفته‌اند، آن را هجو نامند. بدین‌سان اگر سخن را در توصیف کسی به کار گیرند و در آن از او تمجید کنند یا تملق بگویند، آن را مدح خوانند و اگر دربارۀ کسی به کار برند که مقصود تحقیر یا تهدید اوست، آن را هجو یا هجا گویند.

هجو یکی از غنی‌ترین زمینه‌های بررسی مسائل اجتماعی شعر فارسی است. در این مجال بسیاری از مسائل به بحث و نقد گذاشته می‌شوند. مسائلی که در تمامی زوایای جامعه وجود دارند و آثار و عوارض آنها تأثیرات بسیار برمی‌انگیزد. وقتی سعدی می‌گوید: «همه کس را دندان به ترشی کند شود، مگر قاضیان را که به شیرینی» شیمۀ زشت کسانی از یک قشر بافرهنگ جامعه را باز می‌نماید که با هست و نیست مردم سروکار دارند و کوچک‌ترین غفلت آنها تیره‌روزی و بدبختی برای مردم به بار می‌آورد و آنگاه که حافظ پرده‌های ریا و سالوس زاهدان دروغین را می‌درد و آنان را به رسوایی می‌کشد، می‌خواهد با سلاح «هجو» از حریم زهد و صلاح راستین دفاع کند و کم نبوده‌اند شاعرانی که با شیادانی به ستیز برخاسته‌اند که باورهای مقدس مردم را در راه سودای آزمندانۀ خود به بازی گرفته‌اند. جدال هجو‌آمیز سنایی غزنوی و مولوی با آن دسته از صوفیان است که تن به دریوزگی و پستی داده و همت و جوانمردی و فتوت را که از لوازم زهد و پرهیز است، به طاق نسیان سپرده‌اند و قطعات درشت آهنگ اثیرالدین اخسیکتی خطاب به موقوفه‌خواران است و به آنان آگاهی می‌دهد که: «این تجمل‌های دزدیده از مال وقف را به وضعی زشت از تو خواهند گرفت» و در همین زمینه‌هاست قصاید هجوآمیز ناصرخسرو و سوزنی سمرقندی.

اما این «هجو» در همه جا انگیخته از مسائل و معضلات اجتماعی نیست که با نفسانیات شاعران نیز ارتباط تمام دارد و این زمینه بیش و کم در بیشتر شاعران مشاهده می‌شود. گرچه مفهوم «هجو» آنچنان که شایع و رایج است، با فحش و بدزبانی متبادر به ذهن می‌شود؛ اما چنین نیست و این فن یکی از شاخه‌های اصیل و پرتکاپوی ادبیات است. شاخه‌ای که به رفع معایب جامعه برمی‌خیزد. فنی که مسائل اجتماع را مطرح می‌کند تا آنها را حل و فصل کنند؛ لیکن برخی از شاعران در راه رسیدن به مطامع نفسانی و خواهش‌های زشت خویش آن را به کار گرفته و عرض و ناموس و زن و فرزند کسان را بازیچۀ هوس‌های خویش ساخته‌‌اند. با این همه همین موارد نیز در بررسی کیفیت روانی شاعران نیز کارآیی تمام دارند. 

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:

پیش گفتار؛ نیش هجا؛ کوچ هجا؛ انگیزه‌ها در سیر هجا؛ هجای خاموش؛ هجای عامیانه؛ عرصۀ هجا؛ موضوع هجا؛ فهرست مراجع؛ واژه‌نامه؛ فهرست اعلام.