معرفی کتاب

هدف از ارائۀ این تحقیق این است که بدانیم تصنیف ناب و دل‌نواز می‌تواند جایگزین مناسب برای تصانیف مبتذل و کوچه و بازاری باشد که هم شعر و هم موسیقی سنتی و اصیل ایرانی را به تمسخر گرفته و آنها را دستاویزی برای اهداف بیگانگان گردانیده است؛ بنابراین با شناساندن تصنیف شایسته و خوب به علاقمندان شعر و موسیقی ایرانی، به ویژه به شاعران و هنرمندان و همۀ آنها که از نعمت ذوق و قریحۀ خداوندی شاعری بهره‌مندند، می‌توان راهی را برای پرکردن جای خالی این نوع شعر ارائه نمود.

زبان تصنیف با توجه به بیشتر تصانیف موجود، زبانی است ساده‌تر از زبان‌های به‌کارگرفته شده در شعر و به روح و دل مردم این مرز و بوم نزدیک‌تر و با احساسات آنها عجین‌تر است و سرودن آن نیز نیازمند ذوق و احساسی لطیف‌تر و مردمی‌تر است.

در این کتاب افزون بر معانی معمول تصنیف چون «صنف‌صنف‌کردن، گردآوردن، نوشتن کتاب یا رساله، شعرگفتن و .... » دو معنای دیگر نیز مورد نظر بوده است:

تصنیف به معنای عام که در ادوار گذشته با اصطلاحات بسیاری از آن یاد می‌شد؛ از جمله: ترانه، سرود، قول، غزل، رباعی، دوبیتی و ... . دیگری به معنای خاص که آن را می‌توان تصنیف صرف نام نهاد که از دورۀ مشروطیت با علی‌اکبر شیدا و عارف قزوینی شروع شده و با شاعرانی چون بهار و امیر جاهد و اسماعیل نواب صفا و رهی معیری و بسیاری دیگر ادامه یافته است و کم و بیش در زمان حاضر نیز ادامه دارد.

یكی از الطاف و عنایات حضرت باری بر بشر مخلوق، ‌توانایی ایجاد ترنم در روح‌های متعالی است. عشق این ودیعه الهی با همۀ نیش و نوش‌هایش، ‌می‌تواند به موجب تحرک منطقی روح‌های متعالی موجدتر نمی‌باشد. بعد از این مرحله، موسیقی مخلوق دست بشر پیش می‌آید كه آنهم ودیعه‌ای است چون دیگر ودایع الهی كه باز برای اهل هنر محفوظ می‌ماند و همچنان كه نوشته‌اند و خوانده شده، برای آن موسیقی نیز بنابر آداب و سنن هر قومی،‌ قواعدی مرتب گشته و ایران زمین نیز از دیرباز و از قدیمی‌ترین ادوار تاریخی ‌اش یعنی دورۀ ‌ماد،‌ مهد پرورش اینگونه هنرمندان بوده است.

در تمام ادوار مورد بحث كتاب شكلی از موسیقی‌ یا نوعی از تلفیق شعر و موسیقی به نام تصنیف در كنار موسیقی به مفهوم مقام یا دستگاه یا ... ساخته و پرداخته شده كه بازگویندۀ عواطف گوناگون هنرمندان و سازندگانی بوده است كه از آنها به تصنیف‌سرا یا تصنیف‌ساز تعبیر گردیده است و البته متناسب با موسیقی هر دوره‌ گاه در لباس طنز و گاه در لبای هزل و زمانی در قالب بیان عواطف عاشقانه و گهگاه برای تشجیع حماسه‌آفرینان و بسیار هم مؤثر، ‌ارایۀ هر تصنیف با لحن و كلام مرسوم بوده است؛‌ اما گاهی شعر تأثیری بیشتر از لحن باقی گذاشته و گاهی لحن موجب تقویت تأثیر شعر بوده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین شرح است:

بخش نخست:

فصل اول: موسیقی و شعر با این موضوعات: موسیقی، شعر و موسیقی، ‌گروه موسیقایی، ‌وزن، قافیه، ردیف،‌ هماهنگی‌های صوتی، تأثیر شعر و موسیقی، منوچهری دامغانی، حكیم عمر خیام،‌ افضل‌الدین خاقانی شروانی،‌ سعدی، ‌حافظ، ‌مولوی.

فصل دوم: تصنیف یا لحن موزون و انواع آن با این موضوعات: تصنیف یا لحن موزون، قول و غزل،‌ سرود و ترانه و انواع آن، سرود، دوبیتی،‌ شروه، ‌حراره، ترانه،‌ ترانه‌های محلی،‌ رباعی،‌ لحن یا تصنیف عمل یا كارعمل،‌ مولوی،‌ سعدی، ‌حافظ،‌ شیخ بهایی،‌ هاتف اصفهانی،‌ علامه طباطبایی، تصنیف و معنای اخیر آن، تصنیف مرغ سحر.

فصل سوم: تاریخچۀ تصنیف و تصنیف‌سرایی با این موضوعات: تاریخچه تصنیف و تصنیف‌سرایی،‌ تاریخچه شعر فارسی دورۀ قبل از اسلام، وزن در اشعار فارسی پیش از اسلام، باربد،‌ تاریخچۀ شعر فارسی دوران اسلامی و پس از آن، اشعار عامیانه قبل و بعد از اسلام،‌ تاریخچۀ شعر فارسی دورۀ مشروطیت و پس از آن، ادبیات دورۀ مشروطیت، ‌شعر دورۀ مشروطیت،‌ اوزان و قالب‌های شعری متداول در دورۀ مشروطیت، ‌مضمون و محتوی شعر مشروطیت و پس از آن، ترانه و تصنیف در دورۀ مشروطیت، ‌دورۀ پس از انقلاب اسلامی.

فصل چهارم: شرح حال پیشگامان تصنیف با معرفی این افراد: علی‌اكبر شیدا،‌ عارف قزوینی،‌ ملک‌الشعرای بهار.

بخش دوم:

مقدمۀ برگزیدۀ تصانیف،‌ تصانیف پیشگامان تصنیف‌سرایی: علی‌اکبر شیدا، عارف قزوینی و محمدتقی بهار.

تصانیف تصنیف‌سرایان دیگر: هوشنگ ابتهاج، عبدالله الفت، ‌پژمان بختیاری،‌ نوذر پرنگ،‌ بیژن ترقی، ‌حاجب،‌ ابوالقاسم حالت، ‌مولانا حسینی،‌ ایرج دهقان، نیر سینا،‌ حسین شاه‌زیدی، هوشنگ شهابی،‌ عباس شهری، ‌منیره طاها، ‌نظام فاطمی،‌ كریم فكور، ‌رهی معیری، رحیم معینی كرمانشاهی،‌ تورج نگهبان، سعید نیازكرمانی،‌ ایرج نیری،‌ حسن وحید دستگردی،‌ ابوالحسن وزیری و بهادر یگانه از جمله مباحثی هستند كه در كتاب حاضر بررسی شده‌اند.