معرفی کتاب

بسیار کسان داستان‌های حماسی این مرز و بوم را سروده یا به نثر کشیده‌اند؛ اما ورود به دریای بی کران سخن پارسی به‌ویژه از نوع حماسی آن مستلزم دریافت دقیق و شناخت عمیق و درک درست از اساطیر است؛ از این رو اغلب نتوانسته‌اند جز شمایلی از داستان‌های حماسی را ثبت و ضبط کنند: داستان‌هایی که تابلوی زیبایی را می‌ماند که بدون هیچ توضیح و تعریفی در منظر بیننده قرار گرفته‌اند.

شاهنامه از این نقص بری است و اسلوب و روشی متفاوت دارد؛ زیرا حکیم توس خردمندانه و موشکافانه و با علاقۀ بسیار تا فلسفۀ اساطیر و عمق و جوهر داستان‌ها را درنیافته، به سرودن شاهنامه دست نزده است و به همین دلیل است که هم آغاز شاهنامه، هم پایان ان و هم دورۀ انجام کار با تأمل و با وسواس و حساست همراه بوده است و این کار تا سال‌های پایانی عمر فردوسی ادامه یافته است.

بدون شناخت ژرف از کُنه داستان‌های حماسی و بدون دریافت روح اساطیر، قطعا فردوسی نمی‌توانست اثری چنین بزرگ بیافریند. از طرفی درک درست آنجه در شاهنامه آمده است نیز نیاز به شناخت اجمالی از اسطوره دارد. راه اول برای دریافت معانی بلند شاهنامه و درک عمیق و عظمت آن آشنایی با اسطوره و منطق اسطوره است. راه دیگر مطالعۀ تطبیقی و مقایسۀ شاهنامه با هر اثر منظوم یا منثور دیگری است که در آن به‌گونه‌ای از اساطیر و داستان حماسی سخن رفته است.

اثر حاضر کار مقایسۀ شاهنامۀ فردوسی و «غرر اخبار ملوک الفرس و سيرهم» مشهور به تاريخ ثعالبی است که نتیجۀ این مقایسه جز بخشی از آنچه را گفته شد، نشان نداده است. تاریخ ثعالبی کتابی نه‌چندان مشهور است و فقط یک بار از سوی انتشارات قطره در سال 1367 به چاپ رسیده است و همانند سایر کتاب‌هایی که در زمینۀ تاریخ اساطیر پهلوانی و پادشاهی ایران نوشته شده، در سایۀ عظمت شاهنامه شهرت نیافته است.

پس از مطالعۀ تاریخ ثعالبی و شاهنامۀ فردوسی، کار مقایسۀ جزء به جزء آنچه در این دو کتاب آمده بود، با دقت انجام گرفت. هر جا که داستانی مهم یا دوره‌ای از ادوار پادشاهی در یکی از این دو اثر نیامده بود نیز ذکر گردید.

کار مقایسه نیز به این صورت ارائه شد که در ابتدا آنچه ثعالبی گفته بود، آمد و سپس به شاهنامه پرداخته شد و تفاوت‌های نقل فردوسی با نقل ثعالبی بیان شد.

این کتاب در دو بخش بدین ترتیب به رشتۀ تحریر پذیرفته است:

بخش اول

فصل اول: دربارۀ کتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم

فصل دوم: دربارۀ شاهنامۀ فردوسی

فصل سوم: گفتاری در باب پیدایش روایات ملی و «سیرالملوک» و شاهنامه‌نویسی

فصل چهارم: نگاهی به منابع مشترک فردوسی و ثعالبی و روش‌های آن دو

فصل پنجم: اندیشۀ ثعالبی در غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم

فصل ششم: اندیشۀ فردوسی

فصل هفتم: حماسه و اسطوره

بخش دوم

فصل اول: پیشدادیان دربردارندۀ این موضوعات: نخستین کس در شاهنامه و تاریخ ثعالبی، کیومرث در شاهنامۀ فردوسی، هوشنگ، هوشنگ در شاهنامه، شاه تهمورث، تهمورث در شاهنامۀ فردوسی، شاه جمشید از تبار هوشنگ، جمشید در شاهنامه، تفاوت نقل ثعالبی با فردوسی دربارۀ جمشید، شاه بیوراسب (ضحاک)، ضحاک در شاهنامۀ فردوسی، شاه افریدون و ماجرای سلم و تور و ایرج در تاریخ ثعالبی، آنچه فردوسی دربارۀ فریدون و فرزندان او، سلم، تور و ایرج گفته است، منوچهر در شاهنامه، داستان زال زر پدر رستم، داستان زال تا تولد رستم در شاهنامۀ فردوسی، شاه نوذر فرزند منوچهر، معرفی برخی چهره‌های مشهور این بخش در سایر منابع، داستان آرش و پادشاهی گرشاسب.

فصل دوم: کیانیان با موضوعاتی مثل: آغاز پادشاهی کیقباد از تبار افریدون، بازگشت افراسیاب برای گرفتن ایرانشهر و پیروزی سپاه کیقباد در نقل ثعالبی، نقل فردوسی دربارۀ دورۀ شاهی کیقباد، شاه کیکاووس، تفاوت روایت فردوسی در شاهنامه از کیکاووس، تفاوت نقل فردوسی با ثعالبی، زادن سیاوش فرزند کیکاووس و کشته‌شدن او به دست افراسیاب تا آغاز پادشاهی کیخسرو، داستان سیاوش در سایر منابع، اختلاف روایت فردوسی با ثعالبی در نقل داستان سیاوش، پادشاهی کیحسرو فرزند سیاوش، شاه لهراسب، پادشاهی لهراسب در نقل فردوسی، پادشاهی گشتاسب، داستان زردشت و چگونگی کیش و پایان کار او، نگاه فردوسی به زردشت، بیان فردوسی دربارۀ جنگ بین ارجاسب تورانی و گشتاسب، نگاهی به برخی متون و منابع دیگر دربارۀ گشتاسب و زردشت و ارجاسب، جنگ بزرگ گشتاسب و ارجاسب، تفاوت نقل فردوسی با ثعالبی در نقل جنگ بزرگ گشتاسب و ارجاسب، پادشاهی دارا در شاهنامۀ فردوسی و ...

فصل سوم: اشکانیان: اشکانیان در تاریخ ثعالبی، پادشاهی اشکانیان در شاهنامۀ فردوسی.

فصل چهارم: ساسانیان با عناوینی مثل پیدایش اردشیر در شاهنامۀ فردوسی، شاپور فرزند اردشیر، پادشاهی شاپور در شاهنامۀ فردوسی، هرمز فرزند شاپور، بهرام فرزند هرمز و .... .

فصل پنجم: جمع‌بندی تفاوت‌های شاهنامه و غرر ثعالبی.