معرفی کتاب

پروین اعتصامی همزمان با امضای فرمان مشروطیت پا به جهان گذاشت و اندکی پیش از سقوط رضا شاه از دنیا رفت. او از فرزندان درخشان نسل پاکی بود که مؤمنانه در راه رهایی ایران از بند جهل و تاریکی قدم نهاد. نسلی که خورشید خردگرایی را در افق کشورمان تابان می‌خواست. قانون‌مداری، آزادی‌خواهی و خردورزی را آرمان خود می‌دانست و ملت ایران را در والاترین جایگاه‌ها آنگونه که شایستگی‌اش را دارد، آرزو می‌کرد.

این پیشگامان «آب و خرد و روشنی» هر یک رنگ و بوی خاص خود را داشت که آن را به نسل پس از خود سپرد. عده‌ای فریادگر بودند، همچون فرخی یزدی و عشقی که میراث خود را به نیما سپردند؛ عده‌ای نغمه‌گر بودند، مثل یاسمی و صورتگر که ادامۀ راه خود را به توللی و نادرپور سپردند و عده‌ای در هر دو صف گام زده بودند همچون بهار و دهخدا.

پروین اعتصامی فرزند این گروه سوم است. شعرش در زیر خاکستر فشار و ارعاب عصر رضاشاهی شعله‌ور است. هر کس بخواهد نخستین مراحل شکل‌گیری زبان کنایی را که بعدها اخوان ثالث در بین متجددین گل سرسبد آن شد، بشناسد، ناگزیر باید این صفحۀ زرین تاریخ ادبیات معاصر را با دقت بازخوانی کند؛ صفحه‌ای که نام پروین اعتصامی بر پیشانی آن می‌درخشد.

پروین اعتصامی هیچگاه علیه صورت‌های پذیرفته شدۀ ادبی عصیان نکرد؛ اما در چارچوب همان صورت‌ها موفق شد ظرفیت‌های بیان ادبی را بازتر کند؛ از این رو تمام منتقدان عصرش او را نوگرا خوانده‌اند، حتی اگر امروز و به دنبال تحولاتی که پس از مرگ او در پهنۀ ادب رخ داده، ما این مطلب را فوراً احساس نکنیم.

بنابراین لازم نیست معلوم کنیم که جایگاه او در ادبیات فارسی قرن بیستم چیست. در عین حال ناگزیر در ابتدا باید زمینه‌های پیدایش این نسل خردورز و جنبشی که پروین مولود آن است، شناسایی شود.

بررسی شرایط اجتماعی و محیط فکری و اجتماعی یوسف اعتصام الملک مدخل مناسبی است که در فصل اول زمینه‌ساز محتوای عمومی کتاب قرار گفته است. در چنین محیطی بود که پروین رشد کرد و نخستین سروده‌هایش را در نشریه پدرش به چاپ رساند. از این رو دقیق‌تر شدن در این شرایط به شناخت پروین لازم می‌نماید. در ادامه بررسی محتوایی و سبکی شعر پروین و جایگاه پروین در ادبیات نئوکلاسیک عصر مشروطه آمده است و در هر مورد سروده‌هایی از پروین به مناسبت نقل شده است.

مطالب اين كتاب در سه فصل تقسيم شده است. در فصل اول که سرآغاز است به مباحثی چون زمینه‌های ذهنی و محیط خانوادگی، پروین و مجلهٔ بهار: نخستین سروده‌ها، پروین و دربار پهلوی، پروین و مسائل خانوادگی و طرح چند نقد و نظر پرداخته شده است.

در فصل دوم که پروین و مفهوم تجدد است نیز مباحثی چون عصر مشروطه: در جستجوی خرد، پروین و شعر نئوکلاسیک عصر مشروطه و مروری بر قصاید آمده است.

در فصل سوم که سبک و زبان است، مواردی چون مناظره و ساختار آن، تمثیل و ساختار آن، زبان تصویری، قالب مسمط در شعر پروین و نیما، مأخذ قصص و تمثیلات پروین و پروین و ادبیات قلندری بررسی شده است.