معرفی کتاب

باریکه‌های نوری از چارچوب خانه، کلون در، اتاق زیر شیروانی، دخمه‌های قدیمی و کلبه‌های روستایی در این کتاب سوسو می‌زنند؛ همچون نقطه‌هایی از نور که به هندسۀ متعالی گاستن باشلار روشنی می‌بخشد. بوطيقای فضا که در ظاهر حوزۀ بررسی خود را به خانه و فضای درونی و بیرونی آن محدود می‌کند، عمیقاً گسترش می‌یابد و در لبه‌های تخیل به ارتعاش در می‌آید و زوایای روح و دالان‌های تودرتوی ذهن را می‌کاود.

هیچ نویسندۀ دیگری مثل باشلار تا این اندازه دقیق و استادانه به مفهوم فضای خانگی نپرداخته است. وی در نظر دارد که خانه پیش از هر چیز موضوع هندسی طرح‌ها و زوایای دقیق است؛ اما از خواننده‌اش می‌خواهد بیندیشد که چطور همین خطوط دقیق مهندسی پذیرای ویژگی‌ها و پیچیدگی‌های انسانی می‌شوند و چگونه خانه، خود را با ساکنانش تطبیق می‌دهد.

باشلار خود را اسیر تاریخ معماری و جزئیات ساختن یک بنا نمی‌کند و به خانه نه با چشمان بیننده‌ای معمولی که با نگاه اندیشمندی‌ بزرگ و انسانی کیهان‌مدار می‌نگرد: "خانه‌ای که زمانی در آن زیسته‌ایم، جعبه‌ای بی‌خاصیت نیست. فضای مسکون فضای هندسی را تعالی می‌بخشد".

این کتاب اثری خارق‌العاده است. باشلار در ذهن خواننده این سؤال را ایجاد می‌کند که چرا آدمی در بزرگسالی پله‌های زیرزمین را طوری به یاد می‌آورد که انگار دارد از بالا به پایین می‌نگرد. وی در شعر و قصۀ عامیانه، در روان‌شناسی و پرنده‌شناسی جدید، شواهدریز و درشتی یافت و آنها را با موضوع بحث خود پیوند می‌زند. موضوع بحث این است که خانه، آشیان رؤیاپردازی و پناه تصور است. او در پس توهمات عجیب و غریب از زیرزمین‌های جنایت و قفسه‌های بدبو بر این نکته تأکید می‌کند که مردم به خانه احتیاج دارند تا رؤیا بپردازند و خیالبافی کنند که همین مسئله یکی از مهیج‌ترین و در عین حال قابل قبول‌ترین مباحث فلسفۀ غرب است.

باشلار از روان‌شناسی یونگ تا عمق جنسیت پیش می‌رود تا مفهوم پستوها، لاک سنگ‌پشت و تالارهای باغ را جستجو کند؛ همان جایی که هنوز جاذبه‌ها و جلوه‌هایی از معماری دارد. زبان به همان اندازه که در خدمت باشلار است، در خدمت خواننده نیز هست. باشلار به عنوان استاد متون شاعرانه و شاید استاد نگاه شاعرانه با کلماتی دقیق و گلچین‌شده می‌نویسد. وی در فصل مینیاتور آورده است: «من به عنوان فیلسوف صفت‌ها گرفتار دیالکتیکی پیچیده، عمیق و بزرگ شده‌ام؛ اسیر نهایت خردی که عمق می‌گیرد یا امر بزرگی که از همۀ محدودیت‌ها می‌گذرد».

 بوطيقای فضا در عصری طنین‌انداز می‌شود که زمان از تلویزیون، بازی‌های ویدیویی، نور لامپ مهتابی، گل‌های مصنوعی، سیستم تهویۀ هوا و قفسه‌های کوچک رنج می‌برد. این کتاب خواننده را از ساختار و چشم‌اندازهای امروز ناخشنود می‌کند و شرح می‌دهد که فضا می‌تواند شعر باشد.

بوطيقای فضا خواننده را عظمت‌بودن می‌بخشد، در فضایی هنرمندانه از نقاشی تا شعر، از شعر تا داستان و از داستان تا تذکره. باشلار در این کتاب نشان می‌دهد که فضا چیزی بیش از صحنه در هر اثری است؛ محوری است که اثر بر حول آن می‌چرخد. او فضای اثر را از شخصیت و طرح می‌گذراند تا جایگاه رفیع آن را تعالی بخشد. او به خوانندگان نگاهی تازه می‌دهد تا به درک آثار بزرگ نقاشی، رمان و ادبیات قومی جهان بپردازند. اثر او مکان‌دوستی خالص و اصیل است.

بوطيقای فضا منشوری است که با آن همۀ جهان از اثر ادبی گرفته تا کارهای خانه، زیباشناسی و درودگری معنی عظیم و حیرت‌انگیزی می‌گیرند. هیچ خواننده‌ای نخواهد بود که پس از خواندن آن به فضاهای معمول، معمولی بنگرد؛ بلکه با روح چشم به افسون گاستن باشلار خواهد نگریست.

فهرست مطالب این کتاب:

پیش‌گفتار؛ دربارۀ نویسنده؛ درآمد؛ فصل اول: خانه؛ فصل دوم: خانه و جهان؛ فصل سوم: کشوها، قفسه‌ها و گنجه‌ها؛ فصل چهارم: آشیان‌ها؛ فصل پنجم: صدف‌ها؛ فصل ششم: گوشه‌ها؛ فصل هفتم: مینیاتورها؛ فصل هشتم: بی‌کرانگی درون؛ فصل نهم: دیالکتیک درون و برون؛ فصل دهم: پدیدارشناسی تدوّر.