معرفی کتاب

علوی داستان‌سرایِ زندگی روشن‌فکران و مبارزان سیاسی است؛ روشن‌فکران و مبارزانی که به گذشته و به نسل خود او تعلق دارند و در ادبیات فارسی تصویری به گیرایی تصاویر او از چهرۀ آنها به دست داده نشده است. تصویر علوی از روشن‌فکران و مبارزان سیاسی در داستان‌هایش، به مقدار فراوان، تصویر چهرۀ دردناک و تعارض‌آمیز خود او است. علوی در طول شصت سال نویسندگی، ظاهراً به این نتیجه رسیده بود که در کانون یک صحنۀ عمومی ظاهر شده است و دارد شهادت می‌دهد؛ بنابراین کوچک‌ترین لغزشی از جانب او ـ دروغ و بدخواهی و بلاهت و خودپسندی و مزدوری ـ گناهی نابخشودنی بود.

در سال 1283 شمسی که آقابزرگ علوی به دنیا آمد، جنبش مشروطه‌طلبی در اوج خود بود. پدربزرگش مشروطه‌طلب و نمایندۀ دورۀ اول مجلس شورای ملی بود و پدرش تجارت‌پیشه و تجددطلبی بود که در هنگامۀ جنگ جهانی اول به آلمان رفت و به سابقۀ مبارزه با تجاوز روس و انگلیس به مهاجران «کمیته ملیون ایرانی» پیوست، و پس از سال‌ها اقامت در برلن در آنجا انتحار کرد. آقابزرگ که سومین پسر و کوچک‌ترین فرزند خانواده بود و همراه دو برادر بزرگ‌تر خود با پدرشان به برلن رفته بود، تحصیلات متوسطه را در همان‌جا گذراند. او که از کودکی به سرش زده بود نویسنده بشود، میل شورانگیزی به خواندن قصه و نقل‌کردن آن برای دیگران داشت. خودش گفته است: «اگر درس مدرسه و گرفتاری‌های سال‌های تحصیل نبود شاید همان روزها قلم در دست می‌گرفتم دربارۀ آنچه خوانده بودم، یادداشت‌هایی، دست کم برای خودم به روی کاغذ می‌آوردم. چنان شیفته بودم که خیال می‌کردم آفریدن یک اثر ادبی به همان آسانی متأثرشدن از آن است».

در طول بیش از 45 سالی که علوی در مهاجرت به سر برد، تا زمان مرگش در بیست و هشتم بهمن 1375، او همچنان رابطۀ شورانگیز و ذهنی خود را با ایران حفظ کرد و اگرچه سال‌ها بود که از صحنۀ سیاست کنار گرفته بود، نسبت به اوضاع سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی ایران سخت کنجکاو بود و کماکان شیفته و شیدای «تاریخ ملی» کشورش باقی ماند. علوی همواره خود را یک انسان «کاملاً ایرانی» می‌دانست و به ایرانی‌بودن خود می‌بالید و به رغم موانع و اشکال‌تراشی‌های فراوان، در ایامی که آثارش با سانسور دولتی موجه بود و نام‌بردن از او در مطبوعات ایران قدغن بود، هیچگاه حاضر نشد که گذرنامه غیرایرانی داشته باشد. در حقیقت او «تبعیدی جسمانی» بود، «تبعیدی ذهنی» نبود و همواره به عنوان نویسنده، گیرم نویسنده آثار «زیر زمینی» در ایران حضور داشت و داستان ایرانی برای ایرانیان می‌نوشت.

از میان نسل اول نویسندگان معاصر ایران علوی بیش از دیگران ـ بیش از جمال‌زاده، هدایت و چوبک ـ آثار «اجتماعی» خلق کرده است؛ البته اثر اجتماعی به مفهوم روسی و نسبتاً قدیمی آن و نه آن چیزی که بعدها به «رئالیسم سوسیالیستی» معروف شد. منظور از ادبیات اجتماعی آن است که خواننده با مطالعۀ آثار این ادبیات، با احساس خاص زمان نویسنده و محیط خاص اجتماعی و تاریخی و محتوای فرهنگی آن آشنا شود، با آن نوع احساسی که بیش از هر چیز مورد نظر نویسنده بوده است. تقریباً در همه آثار علوی خط میان زندگی و ادبیات، به عمد، روشن کشیده نشده است؛ زیرا که معیارهای علوی در ادبیات، کمابیش نظیر همان معیارهایی است که در توصیف آدم‌های واقعی در زندگی روزانه و داوری کردن در حق آنها به کار می‌رود.

در سالهای بین 1838 و 1848 میلادی، یعنی تقریباً سال‌های میانی قرن نوزدهم، جامعه روشنفکران روس، که آنها را روشنفکران نسل اول روسیه نیز می‌نامند، شکلی از ادبیات، یا در حقیقت کیفیت معنوی گفتار و کرداری، را پدید آوردند که اثرات و عواقب سیاسی و اجتماعی فراوانی در سراسر جهان به جا گذاشت، و بزرگ‌ترین نتیجۀ آن خود انقلاب روسیه بود؛ اگرچه انقلاب روسیه مسیرهایی را که بیش‌تر آن روشن‌فکران پیش‌بینی می‌کردند نپیمود. آنچه روشنفکران روس، و شورانگیزترین و نام‌آورترین آنها و یساریون بلینسکی، بنا گذاشتند «انتقاد اجتماعی» بود؛ شیوه‌ای که در آن نویسنده مفاهیمی مانند ستایش و سرزنش، محبت و نفرت، تمدن و توحش را آزادانه بیان می‌کند؛ هم برای صورت‌های اثر هنری، و هم برای آدم‌هایی که در اثر هنری توصیف شده‌اند، و هم برای سجایای شخصی نویسنده و هم برای مضامین نوشتۀ او.

در زمانی که علوی کار خود را به عنوان نویسنده داستان آغاز کرد ـ یازده سال بعد از جمال‌زاده و سه چهار سال بعد از هدایت ـ اکثریت تودۀ مردم ایران در نوعی تاریکی فئودالی و تحت سلطه «دیکتاتوری سیاه» به سر می‌بردند، و از آرمان ملت‌پرستی و میهن‌دوستی، که سال‌ها قبل مشروطه‌خواهان متجدد و مهذب پدید آورده بودند، تقریبا اثری باقی نمانده بود. آنچه در جامعه، در میان اقلیت روشن‌فکران تحصیل‌کرده، به عنوان مسایل اجتماعی و سیاسی به چشم می‌خورد آزادی معنوی و فکری بود، آن هم در هیئت اجتماعی و نه به صورت فردی آن. کوشش اصلی علوی، بعد از انتشار مجموعه داستان چمدان، به دست دادن تصویری روشن از فضای جامعه ایران در دهه‌های دوم و سوم قرن شمسی حاضر، و به طور مشخص توصیف رفتار و روحیه سیاسی و اجتماعی گروه کوچک ولی موثر روشن‌فکران و مبارزان سیاسی بوده است. ماجرا، یا مایه و موضوع داستان‌های علوی، اغلب، به یک زمینه حاد تاریخی مستند است، و با قدری تسامح می‌توان آثار او را در جرگۀ «ادبیات مستند» قرار داد که عناصر و اطلاعات آن مأخوذ از یک زمان و مکان معین و آدم‌هایش دارای واقعیت اجتماعی و سرنوشت تاریخی‌اند.