معرفی کتاب

خاقانی نمایندۀ برجستۀ قصیدۀ مدحی، حکمی، دینی، اخلاقی و وصفی در ادب فارسی است. وصف صحنه‌های فلکی با ابداع معانی و مضامین بکر، توصیف مناسک حج و شوق زایران خانۀ خدا و جزئیات سفر کعبه، وصف بزم‌های تابستانی و زمستانی با مطربان و رامشگران و راویان و حجره و تنور منقل و سایر وسایل و آلات بزم‌ها، با تنوع و تعدد قابل توجه در ادب فارسی، به او اختصاص دارد و آنچه از اشارات او در زمینۀ مسائل فرهنگی، اجتماعی و تاریخی روزگار شاعر و بلکه اعصار پیشین به دست می‌آید، از هیچ یک از دواوین و منظومه‌های فارسی حاصل نمی‌شود. شعر خاقانی در استواری لفظ و استحکام معنا، ابداع در مضامین، ابتکار در ساختن ترکیبات وصفی و تشبیهی و کنایی و استفاده از معلومات گسترده در موضوعات ادبی به یقین در ادب فارسی بی‌نظیر است و این سخنور بزرگ در عوالم ویژۀ خود از قله‌های ادبیات فارسی به شمار می‌رود.

قصاید وی از نظر استحکام‌بخشیدن به ساختار بیرونی و درونی قصیدۀ فارسی، نقطۀ عطفی در قصیده‌سرایی فارسی محسوب می‌شود و تأثیری که در شاعران بعد از خود به جای گذاشته، کم‌نظیر است. هر چند در غزل اعم از عاشقانه، عارفانه و قلندرانه، مبدع و مبتکر نیست، مقلد هم نیست. مثل همۀ شاعران بعد از سنایی، از او متأثر بوده است؛ اما رنگ تقلید در غزل او به چشم نمی‌خورد و عناصر تشکیل‌دهندۀ غزل او بیشتر زادۀ طبع اوست با آنکه نقش مؤثری در تحول غزل فارسی که با سنایی شروع شده و با سعدی و عطار و مولانا و حافظ به مراحلی از کمال رسیده، ندارد؛ اما غزل‌سرایان بزرگی چون عطار و مولانا و حافظ از او تأثیر پذیرفته و از شعر او استقبال کرده‌اند.

در این کتاب 151 غزل از انواع عاشقانه، عارفانه، نیمه‌عرفانی و مغانه و قلندرانۀ خاقانی انتخاب شده و ابیاتی نیز که نیاز به معنی داشته یا دربردارندۀ نکته و نکاتی قابل توضیح بوده، شرح و تفسیر شده است. برای تبیین هرچه بیشتر مضامین و اندیشه‌های خاقانی، مستندات ادبیات، همگی از دیوان خاقانی برگزیده شده است. اساس کار در گزینش ودرج غزل‌ها، دیوان خاقانی به کوشش ضیاءالدین سجادی بوده و همۀ موارد با نسخۀ طبع شادروان علی عبدالرسولی تطبیق و در موارد لازم به عنوان نسخۀ بدل از آن استفاده شده است.

فهرست مطالب این کتاب:

پیش‌گفتار؛ مقدمه؛ غزل‌ها؛ تعلیقات؛ فهرست‌ها؛ راهنمای تعلیقات؛ آیات؛ احادیث و اقوال و امثال؛ اشخاص و کتاب‌ها؛ منابع.