معرفی کتاب

یکی از کهن‌ترین واژه‌نامه‌های موضوعی به زبان آریایی، واژه‌نامه‌ای منظوم به زبان سنسکریت منسوب به سدۀ چهارم میلادی است. این واژه‌نامه‌ اَمَرَکُشه «گنج نامیرا» نام دارد و تألیف دانشمندی بودایی به نام اَمَرسیمهه است. این واژه‌نامۀ موضوعی در سه فصل بدین شرح تنظیم شده است: فصل نخست با عنوان آسمان و غیره شامل نام‌های گوناگون آسمان، واژه‌هایی که به معنی خدا هستند و القاب گوناگون بودا. فصل دوم با عنوان زمین و غیره شامل ده بخش با این عناوین: زمین، شهرها، کوه‌ها، جنگل‌ها و داروها، شیر و دیگر جانوران، انسن، برهمن(روحانی، عضو طبقۀ نخست جامعه)، کشترییه (جنگاور، عضو طبقۀ دوم جامعه)، وایشیه(عضو طبقۀ سوم جامعه)، شودره(عضو طبقۀ چهارم جامعه) و فصل سوم با عنوان عمومی شامل واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به دستور زبان و واژه‌های متفرقه.

در ایران باستان نیز واژه‌نامۀ موضوعی، مفهومی ناآشنا نبوده است؛ زیرا دو نمونۀ کوچک از آن بر جای مانده است: فرهنگ اِئیم اِوَگ که واژه‌نامۀ کوچک موضوعی اوستایی به فارسی میانۀ زردشتی است و دیگری فرهنگ پَهلویگ که فرهنگ موضوعی هُزوارِش‌ها و واژه‌های دشوار فارسی میانۀ زردشتی است.

واژه‌نامۀ موضوعی زبان‌های باستانی ایران منبعی بسیار سودمند در زبان‌شناسی ایرانی خواهد بود و بیش از همه در بررسی‌های ریشه‌شناختی زبان فارسی و دیگر زبان‌ها و گویش‌های ایرانی به کار خواهد آمد.

زبان‌های ایرانی از اواخر هزارۀ دوم پیش از میلاد تاکنون در پهنۀ وسیعی از مرزهای شمالی چین در شرق تا دریای آزُف و سواحل شمالی دریای سیاه در غرب و از شمال غربی فلات ایران تا سواحل شمالی و جنوبی خلیج فارس رایج بوده است. زبان‌های ایرانی در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود از سه دورۀ باستان، میانه و نو گذر کرده‌اند. در این کتاب منظور از زبان‌های باستانی ایرانی، زبان‌های ایرانی باستان و ایرانی میانه است.

زبان‌های ایرانی باستان به آن دسته از زبان‌های ایرانی گفته می‌شود که از اواخر هزارۀ دوم پیش از میلاد تا اندکی بعد از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی رایج بودند. از میان زبان‌های ایرانی باستان فقط آثار مکتوب دو زبان بر جای مانده است: فارسی باستاتن که زبان مادری شاهنشاهان هخامنشی بود و اوستایی زبان به کار رفته در اوستا که گونۀ قدیم آن اصطلاحاً گاهانی خوانده می‌شود.

زبان‌های ایرانی میانه به آن دسته از زبان‌های ایرانی گفته می‌شود که پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی رواج یافتند و تا چند سده پس از انقراض ساسانیان به حیات خود ادامه دادند. زبان‌های ایرانی میانه را به دو شاخۀ غربی و شرقی تقسیم می‌کنند. زبان‌های ایرانی میانۀ غربی عبارتند از: پارتی و فارسی میانه (یا پهلوی ساسانی یا پهلوی). زبان‌های ایرانی میانۀ شرقی که آثار مکتوبی از آنها بر جای مانده عبارتند از: بلخی، خوارزمی، سُغدی و سکایی. واژه‌هایی نیز از زبان سَرمَتی بازسازی شده است.

زبان‌های ایرانی میانه به دلایل مختلف در دورۀ اسلامی نیز تا قرن‌ها در کنار زبان‌های ایرانی نو رایج بودند و به تدریج به فراموشی سپرده شدند.

راهنمای واژه‌نامه

* در هر یک از بخش‌های واژه‌نامۀ موضوعی زبان‌های باستانی ایران، واژه‌های فارسی به ترتیب الفبایی مرتب شده و در زیر هر یک معادل‌های آن در زبان‌های ایرانی باستان و ایرانی میانه به این ترتیب آمده است: اوستایی، سکایی باستان، مادی، فارسی باستان، پارتی کتیبه‌ای، پارتی مانوی، فارسی میانۀ کتیبه‌ای، فارسی میانۀ زردشتی، فارسی میانۀ مسیحی، فارسی میانۀ مانوی، پازند، سَرمَتی، بلخی، خوارزمی، خُتَنی، تُمشُقی، سُغدی، سُغدی بودایی، سُغدی مانوی و سُغدی مسیحی.

*  واژه‌های ایرانی باستان و ایرانی میانه دقیقاً به شیوۀ مآخذ مورد استفاده حرف‌نویسی یا آوانویسی شده‌اند و هیچ تغییری در حرف‌نویسی‌ها یا آوانویسی‌ها داده نشده است.

* شیوۀ ارجاع به منابع چنین است: در میان پرانتز نخست نام خانوادگی نویسنده، گردآورنده یا مترجم، سپس تاریخ چاپ اثر و در پایان شمارۀ صفحه و صفحات آمده است.

* در ذکر واژه‌های ایرانی باستان و ایرانی میانه در صورتی که از چند منبع استفاده شده باشد که در غالب موارد اینگونه است، ترتیب ذکر منابع بدین صورت است: منبع اصلی، منابع خارجی به ترتیب تاریخ و در پایان منابع فارسی به ترتیب تاریخ.

* واژه‌های منابع غیر اصلی در صورتی استفاده شده و بدان‌ها ارجاع داده شده که اولا در منابع اصلی نبوده‌اند و ثانیا در شیوۀ حرف‌نویسی/آوانویسی آنها یا در معنی آنها تفاوتی با منابع اصلی یا دیگر منابع وجود داشته است.

* در استفاده از منابعی که افزون بر واژه‌نامه شامل متن نیز بوده‌اند، تنها به واژه‌نامه اکتفا نشده، بلکه به معنی واژه در جمله نیز توجه شده است.

از این واژه‌نامه تاکنون دو جلد به رشتۀ تحریر درآمده است که جلد اول آن دربارۀ بدن انسان و جانوران و نام‌های جانوران است و در جلد دوم به گیاهان و اندام‌های گیاهی و خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها پرداخته شده است.