معرفی کتاب

میرزا ملکم‌خان کوشش‌هایی دربارۀ پیراستن الفبا نموده و از پیشگامان این راه شناخته می‌شود. ظبق شواهد تاریخی پس از صدسال از آنکه چاپ سربی از اروپا وارد استانبول ترکیه شد، این ایده یعنی اصطلاح الفبای خط عربی، در آنجا و به طبع آن در تفلیس و سال‌ها بعد در ایران ایجاد شد. وی با فتحعلی آخوندزاده دوست بوده و با او نامه‌نویسی داشته و در کار پیراستن الفبا از آک‌ها و برداشتن کمی‌های آن با او همدست و هم‌داستان بوده است.

میرزا ملکم‌خان برای پیشرفت اندیشه‌های خود دربارۀ الفبا، کتابچه‌های چندی همانند «گفتگوی شیخ و وزیر» در استانبول نوشته و بعدها نیز با الفبای اختراعی و تازه‌ای که خود پدید آورده بود، چند کتاب از جمله «گلستان سعدی»، «اقوال علی»، «نمونه خطوط آدمیت» و «ضرورت امثال» را در سال 1303 قمری در لندن چاپ و پراکنده و سال‌ها برای پیشرفت آرزو و این آرمان خود کوشیده است.

شاید بتوان گفت ملکم‌خان نیز همانند برخی از شخصیت‌های تاریخی، جامع اضداد است. عده‌ای در ستایش و تمجید او را بالا برده‌اند و پاره‌ای هم به تنقید و تقبیح و تاسزا بسنده نکرده و با صفت خائن از او یاد کرده‌اند؛ اما می‌توان او را بانی و بنیان‌گذار گفتمان تجدد و پدر مشروطۀ ایران دانست. زندگی پرفراز و نشیب وی به اندیشیدن در اوضاع و احوال ایران و راه و روش اصلاح آن گذشت. او حتی در آخرین روزهای زندگی و در بستر بیماری نیز از اندیشیدن و نوشتن باز نماند؛ چنانکه در آخرین بحث خود دربارۀ اصلاح امور ایران، ضمن شرحی در تاریخ 28 ربیع الثانی 1326، یعنی حدود دوماه قبل از مرگش از بستر بیماری به وزارت خارجه نوشت: «این طرح تازه، کلید نجات ایران خواهد بود».

از ملکم‌خان چهار عنوان رساله با موضوع تغییر خط فارسی شناسایی شد:

1. شیخ و وزیر: ملکم‌خان این کتابچه را در 1278 قمری نوشت و نسخه‌ای از آن را برای آخوندزاده به تفلیس فرستاد که با استقبال او روبرو شد. موضوع این کتابچه دربارۀ کاستی‌های الفبای رایج در کشورهای اسلامی و ضرورت اصلاح آن است. در برخی کتاب‌ها و ارجاعات، این عنوان کتاب همراه عنوان «مبدأ ترقی» و به این صورت آمده است: «مبدأ ترقی شیخ و وزیر»؛ اما با جستجویی که صورت گرفت، کتاب مبدأ ترقی مستقلاً شناخته نشد.

2. خط آدمیت: در این گفتار که به روش پرسش و پاسخ آغاز می‌شود، پس از مقدمه‌ای دربارۀ اصلاح خط گفتگو می‌کند. این همان کتابی است که در کتاب‌های میرزا ملکم‌خان با عنوان «معایب خط ملکمی» یا در برخی کتب و فهارس با نام «رسالۀ خط» معرفی شده است.

رسالۀ خط: رسالۀ کوچکی است در بیان امتیازات خط ابداعی ملکم‌خان نسبت به الفبای فارسی و البته نسبت این رساله به ملکم‌خان معلوم نیست.

3. گلستان سعدی: ملکم‌خان این کتاب را با خط خود منتشر نمود. در این کتاب، مقدمه‌ای است که با ملکم‌خان با خط جدید خود بر گلستان نوشته و در آن دربارۀ ضرورت اصلاح خط فارسی و عربی بحث کرده است.

4. «ن م و ن ه خ ط و ط آ د م ی ی ت»: ملکم‌خان این کتابچه را دربارۀ الفبای جدید خود نوشته و آن را در 1303 قمری با الفبای اصلاح شدۀ خود (ملکمی) در لندن چاپ کرده است.

5. رسالۀ روشنایی: این رساله به عنوان تألیفات پیرامون تغییر خط ملکم‌خان معرفی شده که شناخته نشد و دسترسی به آن میسر نشد.

همچنین ملکم‌خان با الفبای اختراعی و تازه‌ای که خود پدید آورده بود، چند کتاب دیگر از جمله: گلستان سعدی، اقوال علی و ضروب امثال منتخبه را در سال 1303 قمری در لندن چاپ و منتشر نمود.

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:
مقدمه: شرح حال وی، تولد و تحصیلات او، فعالیت‌های او، دوران روزنامه‌نگاری، نثر ملکم، نقد ادبی و ملکم و آثار؛ ملکم‌خان و تغییر خط؛ گاه‌شمار شمسی فعالیت زندگی او پیرامون تغییر خط: یادآوری؛ روابط ملکم با آخوندزاده و موضوع اصلاح الفباء؛ الفبای ملکمی؛ برخی نامه‌های ملکم‌خان؛ کتاب "نمونه خط آدمیت"؛ کتاب "شیخ و وزیر:؛ مقدمۀ گلستان سعدی؛ رسالۀ خط ملکمی؛ منابع و کتابنامه.