معرفی کتاب

فصل‌های این کتاب به صورتی پی‌درپی قرار گرفته‌اند که خواننده در جریان تغییر انواع ادبی و تأثیر و تأثرهای آنها قرار گیرد. تلاش بر این بوده تا ضمن توجه به عوامل اجتماعی ـ فرهنگی برون‌متنی و خلاقیت‌های هنری نویسندگان، مهم‌ترین گرایش‌های ادبی هر دوره شناسایی و طبقه‌بندی شود و چشم‌اندازی حتی‌الامکان کامل از راه‌های رفتۀ نویسندگان معاصر در منظر دید خواننده قرار گیرد؛ از این رو آثاری که بسیاری از آنها در غبار فراموشی گذشته‌ای نه‌چندان دور گم شده‌اند، در جریان‌های گوناگون دسته‌بندی یا به تعبیر بورخس ـ نویسندۀ بزرگ آمریکای لاتین ـ مرتب شده‌اند.این گزارش از فضای ادبی سال‌های دهۀ 1320 ـ 1330 و عوامل بیرونی و درونی مؤثر در حرکت و تحول ژانرهای روایی همچنین از همکناری آثاری شکل گرفته که در این دورۀ زمانی پدید آمده‌اند. روش کار بر توصیف درون‌مایۀ کانونی آثار و ساختار ادبی که نویسندگان برای بیان آن درون‌مایه اختیار کرده‌اند، بنا شده است. دسته‌بندی مهم‌ترین مضمون‌هایی که مشغلۀ ذهنی نویسندگان بوده و وجه غالب دوره را تشکیل داده‌اند، امکان می‌دهد تا هم شکل‌گیری سنت ادبی جدید از مشروطیت به این سو به چشم می‌آید و هم بر تأثیر منش و فردیت خلاق معدودی نویسنده تأکید شود که آثارشان ضمن بازتاب‌دادن واقعیت موجود، واکنشی زبانی و زیباشناختی در قبال آن واقعیت هم به شمار می‌آید.

در این راه، با رویکردی مبتنی بر «نو تاریخی‌گری»، آثار در بافت اجتماعی ـ تاریخی پدید آمدنشان مطالعه شده‌اند. به این نکته نیز توجه شده است که پیوندهای میان ادبیات و فرهنگ و سیاست هر دو از نظر دور نماند؛ زیرا متن‌ها در فضایی فرهنگی شکل می‌گیرند که برساخته ایدئولوژی و گفتمان‌هاست؛ اما جست‌وجو در زمینه‌های تاریخی باعث آن نشده است که ارزش‌های ادبی و هنری آثار در نظر نیاید. در واقع، قایل‌شدن اهمیتی یکسان برای زمینه تاریخی و جنبه هنری و ادبی متن و توجه به برخوردهای متقابل آن دو به تبیین رابطۀ قراردادهای زیباشناختی با گفتمان‌های غالب هر دوره کمک می‌کند.

برای ترسیم روند تاریخی دگردیسی انواع ادبی، الگویی تاریخ ادبیات‌نگارانه اختیار شده است: هم تسلسل تاریخی ـ توصیفی رویدادها در روندی زمانی مدنظر بوده و هم سیر تحول از طریق فراز و فرود ژانرهای روایی دنبال شده است. همچنین با شرح مراحل تکوین انواع روایی، تداخل نظام‌های مطبوعات و ترجمه، نقش اجتماعی و سیاست و چگونگی شکل‌گیری فضای ادبی در منظر دید خواننده قرار گرفته است.

پیدایش ادبیات داستانی و نمایشی به زبان فارسی هرچند از ترجمۀ آثار ادبی بیگانه متأثر بوده لزوماً نتیجۀ آن نیست، بلکه با تجربه تاریخی تجدد در جامعۀ ایران ملازم است. از این رو در مجلدات دوگانۀ سیر تحول ادبیات داستانی و نمایشی، هم نقش ترجمۀ ادبیات غرب در پدیدآمدن رمان فارسی در نظر گرفته شده و هم ساخت روائی آثار کلاسیک و رمانس‌های عامیانه و سفرنامه‌ها، به عنوان خاستگاه سنتی بالقوۀ رمان فارسی دیده شده است.

با توجه به طرح یادشده این تکاپو عمدتاً بر «تطور مضامین ادبیات داستانی و نمایشی» بنا شده است. شیوۀ کار برای تطور مضمون‌ها و سیر تحول ساختار رمان فارسی، نخست تبیینی (مشخص‌کردن درون‌مایۀ هر اثر) بود، سپس تطبیقی (دنبال‌کردن درون‌مایه‌های تکرارشونده در هر جریان ادبی) شد تا راهی تازه به جریان‌شناسی ادبیات سال‌های 1320 تا 1332 گشوده شود.

فهرست مطالب این کتاب بدین گونه است:

پیشگفتار؛ فضای اجتماعی و فرهنگی؛ مطبوعات و ادبیات؛ نمایش؛ ترجمۀ داستان؛ رمان: رمان رشد و کمال، رمان آراء و عقاید، انتقاد از دیوان‌سالاری، خُلقیات ایرانیان و رمان عاشقانه؛ پاورقی‌نویسی: پاورقی‌نویسی تاریخی؛ داستان و سیاست: نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران، بزرگ علوی، صادق هدایت و نویسندگان دیگر؛ داستان کوتاه: صادق هدایت، قصه‌نویسان سنت‌گرا، دشتی و دنباله‌روهای او، صداهای تازه، صادق چوبک، ابراهیم گلستان، جلال آل احمد و سیمین دانشور؛ کتابنامه؛ نمایه‌ها: اثرآفرینان، نشریات، آثار و موضوعی.