معرفی کتاب

شیخ شهاب الدین یحیی سهروردی مشهور به شیخ اشراق و شیخ شهید یا مقتول مؤسس و بزرگ حکمت اشراقی دوران اسلامی است. وی آثار متعددی با عنوان میراث علمی از خود به یادگار گذاشته و خوشبختانه در سال‌های اخیر تقریباً قسمت اعظم آنها با تحقیق علمی منتشر شده است.

سهروردی بنا بر آنچه از مقدمۀ حکمة الاشراق بر می‌آید این کتاب را بزرگ شمرده و در بیشتر آثار فلسفی خویش از آن یاد کرده است. وی در مقدمۀ بخش الهیات این کتاب گفته است که در آن فقط به ذکر دیدگاه‌های مشهور توجه نکرده، بلکه آنها را منقح کرده و لب قواعد مغلم اول را آورده است؛ در پایان آن نیز با صراحت گفته که با فهم این کتاب، در این فن به کتاب دیگری نیست.

سهروردی در این کتاب از ابن سینا به «افضل المتأخرین» و «الشیخ المبرز» تعبیر کرده است، بسیار تحت تأثیر الإشارات و التنبیهات اوست و این تبعیت چنان روشن است که نیازی به ذکر نمونه در این مقدمه نیست؛ مثل همان کتاب دربردارندۀ مطالب مهم علوم سه‌گانۀ منطق، طبیعیات و الهیات است و در منطق شیوۀ دوبخشی آن را پذیرفته است.

این کتاب گرچه به روش کتب مرسوم مشائی است؛ اما لطایفی از حکمت اشراقی نیز در آن آمده است و به ویژه در اواخر الهیات آن نکاتی از اندیشۀ اشراقی خویش را به اختصار و به رمز بیان کرده است.

سهروردی که به نقل شرح حال‌نویسان در اصفهان کتاب "البصائر النصیریة" اثر مهم قاضی ابن سهلان ساوی را نزد استاد خوانده است، در التلویحات از نقل تا نقد آثاری از آن بر جای گذاشته است و به احتمال قوی در طبیعیات از رسالۀ سنجریۀ او که به زبان فارسی است، بهره گرفته است.

در اواخر این کتاب عبارات رمزگونه آمده است. این کتاب به لحاظ اهمیت همواره مورد توجه بوده است و چون عبارات آن فشرده و مطالب آن مجمل بوده و نیاز به شرح آن احساس می‌شده است، نخست خود او چنانکه در مقدمۀ المقاومات گفته است، آن را به منزلۀ لواحق برای تکمیل و تبیین آرای خود در این کتاب نوشته است. وی همین نکته را در مقدمۀ منطق المشارع روشن‌تر توضیح داده است و به عبارتی التلویحات به منزلۀ متن و خلاصۀ المشارع و المطارحات است. وی در طبیعیات این کتاب بیشتر تابع الشفاء و النجاة ابن سینا است.

سهروردی در این کتاب ـ به ویژه در قسمت طبیعیات و الهیات ـ مطالب بسیاری را در ضمن سؤال و جواب آورده است که در امر آموزش بسیار مفید است و تقریبا در بیشتر آثار مهم خود به این شیوه عمب کرده است.

این کتاب دارای هر سه علم منطق، طبیعیات و الهیات است. علم منطق آن در شش "مرصد" و چند "مطلع" و 38 تلویح است و البته گاهی در ضمن یک تلویح عناوین فرعی دیگری مثل "فصل" نیز آمده است.

مرصد اول: در مفردات یا مدخل منطق مشتمل بر ده تلویح؛ مرصد دوم: در قول شارح و در سه تلویح؛ مرصد سوم: در ترکیب خبری و در چهار تلویح؛ مرصد چهارم: در جهات قضایا و در پنج تلویح؛ مرصد پنجم: در ترکیب حجت‌ها و در سه مطلع؛ مرصد ششم: در برهان و احوال آن و در شش تلویح.

علم طبیعیات: سهروردی هشت قسم طبیعیات را در پیکربندی چهار مرصد، ذیل 22 تلویح و چند مورد به این شرح آورده است:

مرصد اول: در امور عام و مشترک بین همۀ اجسام مثل هیولی، صورت، طبیعت، نهایت، حرکت، سکون، زمان، جهت، مکان و امثال اینها؛ مرصد دوم: در اجسام بسیط (اعم از فلکی و عنصری)؛ مرصد سوم: در "مزاج"، "ترکیب" و "آثار علوی"؛ مرصد چهارم: در نفوس (نباتی، حیوانی و انسانی).

علم الهیات در دو بخش است:

الف) بخش الهیات به معنای عام در یک مقدمه و سه تلویح که مقدمۀ آن در تقاسیم علوم است.

تلویح اول دربردارندۀ یک سلسله مباحث کلی از قبیل وجود، شیئیت و مقولات و تقسیم مقولات به جوهر و عرض و از این قبیل موارد است.

تلویح دوم در کلی و جزئی، نهایت و بی‌نهایت و اعتبارات عقلی است.

تلویح سوم در سایر تقسیمات موجود است که در ضمن چند «طور» بیان شده است.

ب) بخش الهیات به معنای خاص در پنج مورد: اول: در باب واجب‌الوجود و ... در پنج تلویح؛ دوم: در باب مبادی و غایات و ترتیب .... در سه تلویح؛ سوم: در تجرد و ادراک و عنایت و قضاء و ... در ده فصل؛ چهارم: در نبوات و آیات ... در سه تلویح و چهار فصل؛ پنجم: با عنوان مرصاد عرشی و در شانزده فصل.

فصل شانزدهم: وصیت‌نامۀ اخلاقی و سلوک عملی است که در این وصیت، توصیفی دقیق از این کتاب به عمل می‌آورد و یک شیوۀ علمی بسیار مهم را به خواننده تذکر می‌دهد.