معرفی کتاب

امروزه وقتی سخن از شعر دورۀ مشروطیت می‌آید، نام عارف قزوینی در شمار چند شاعر مهم و پرآوازه قرار می‌گیرد. این نام و آوازه را عارف وامدار حضورش در عرصۀ جامعه و حساسیتش نسبت به وقایعی است که از کنار آنها بی‌توجه و خونسرد نگذشته است. همچنین عارف توانست به یکی از مهم‌ترین گونه‌های ادبی ـ هنری ـ تصنیف‌سرایی ـ تشخص بخشد و با بهره‌گیری از مهارتش در آهنگ‌سازی و خوانندگی، بیش از هنرمند دیگر در روزگار خود مخاطب داشته باشد و ارج و قدری بلند بیابد. افزون بر تسلط عارف بر تصنیف‌سرایی، مهارت و استادی وی ذر حیطۀ موسیقی تا بدان حد است که بی‌گمان اگر بخواهیم به شرح تحول و تطور موسیقی ایران در این سده بپردازیم، نام وی در کنار بزرگانی چون غلامحسین درویش‌خان، کلنل علینقی وزیری، مرتضی‌خان نی‌داوود و ابوالحسن صبا قرار می‌گیرد.

عارف قزوینی شاعری بزرگ و سخن‌سرایی توانا و آشنا به علوم و فنون ادبی نیست؛ اما با شگفتی و حتی می‌توان گفت به درستی در کنار این سخن‌سرایان بزرگ و توانای دورۀ خود مطرح است و دربارۀ زندگی و آثارش، مقاله‌ها و کتاب‌های زیادی نوشته شده و پس از این نیز نوشته خواهد شد.

دیوان عارف قزوینی بارها به شکل و شمایل گوناگون و با مقدمه‌های متفاوت و کاستن و افزودن شعرها به چاپ رسیده است که کامل‌ترین دیوان وی همراه با شرح حال مفصل او به قلم خود شاعر و به همت محقق گرامی مهدی نورمحمدی به چاپ رسیده است.

به غیر از تصنیف، دیگر قالب‌های ادبی برای عارف قزوینی آنچنان مهم نبود. در سال‌های جوانی با غزل مأنوس‌تر بود و عواطف شخصی خود را در این قالب بیان می‌کرد. در سال‌های آخر هم از غزل کناره نگرفت، هر چند آثار دیگری جون مثنوی بلند «در جواب بازیگوش» را پدید آورد. چند مرثیه هم از او با قی مانده که یادگار سال‌های جوانی عارف است. معدود قصاید او نشان می‌دهد که چندان پایبند آیین سخنوری و ارائۀ دقایق و رموز زبان فارسی در ساختمانی مطنطن و سخته و ستوار نیست.

در همۀ آثار عارف بهره‌مندی از زبان سادۀ مردم و آسان‌گویی به خوبی نمایان است که یکی از رمز ورازهای پذیرش عارف و سخنش از سوی عموم مردم می‌تواند هم‌زبانی آنها با یکدیگر باشد.

در نهایت اینکه از دو جنبه به بررسی مهم‌ترین میراث عارف قزوینی که همان تصنیف‌های او باشد، می‌توان پرداخت. یکی بحث دربارۀ محتوا و پیام و معنای آنهاست و دیگر گفتگو دربارۀ فرم، ساختار و شکل این تصنیف‌ها.

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است: مقدمه؛ غزل‌ها؛ مثنوی‌ها؛ قصاید؛ تصنیف‌ها و تک‌بیت‌های برگزیده.