معرفی کتاب

تقویم‌البُلدان، تألیف ابوالفداء ایوبی از جغرافی‌دانان بزرگ سدۀ 7-8 قمری، یکی از آثار مهم و ارزندۀ جغرافیایی دورۀ اسلامی است که از سوی بسیاری از دانشمندان پس از خود مورد توجّه قرار گرفته است.

این کتاب بارها مورد توجه مترجمان و مؤلفان قرون بعد از تألیف قرار گرفته است و به انحای مختلف مورد استفاده در منابع مهم تاریخی و جغرافیایی واقع شده است.

این اثر که ترجمۀ عبدالعلی بیرجندی (م 934 ق) مؤلف کثیرالآثار سدۀ 10 ق است، ترجمۀ مفید و معتبری از تقویم‌البُلدان به زبان فارسی است که دربردارندۀ اطلاعات مهم جغرافیایی و ضبط دقیق اسامی شهرها و ... است. این ترجمه، به سبب افزودگی‌هایی که بر متن اصلی دارد و نیز محاسباتی که مترجم در خصوص مساحت اقلیم‌ها و فاصلۀ شهرها از یکدیگر ارائه کرده، اهمیت فراوانی دارد.

یکی از ویژگی‌های تقویم البلدان ـ که آن را سرآمد کتاب‌های دورۀ خود کرده ـ این است که مؤلف، اولین کسی است که روش جدول‌بندی را در جغرافیا به کار برده و تصریح کرده است. این شیوه را از تقویم الابدان ابن جَزْله گرفته است. جدول‌های ابوالفداء بسیار کامل و در ارائۀ واضح و منظم مطالب علمی در عهد خود ممتاز بوده است.

تقویم البلدان حلقۀ اتصال جغرافیای ادبی و جغرافیای ریاضی است. مؤلف در آغاز کتاب به نجوم و جغرافیای ریاضی توجه داشته است. این کتاب با وجود اقتباس از کتاب‌های دیگر، دربارۀ سرزمین‌های اقوام غیرمسلمان، اطلاعات مفیدتر و کامل‌تری نسبت به آثار گذشتگان دارد؛ با این حال مؤلف به کاستی‌های اثرش اذعان داشته است؛ از جمله اطلاعات کتاب را دربارۀ سرزمین‌های چین، هند، بلغار، چَرکَس، روس، سِرب (صرب)، اولَق و فرنگ ـ که از خلیج قسطنطنیه تا دریای مدیترانه گسترده است ـ ناقص دانسته و از سرزمین سیاهان که در جنوب است، اطلاعات اندکی ارائه داده است.

تقویم البلدان بخش‌ها و موضوعاتی متفاوت دارد. بخشی از آن جنبۀ جغرافیای عمومی دارد و مشتمل است بر مطالبی دربارۀ شناخت زمین از جمله اثبات کرویّت زمین، هیئت ، آب و هوای زمین، خط استوا، دریاها، دریاچه‌ها، رودها و کوه‌ها. مؤلف در این بخش از دو اقلیم نام می‌برد: اقلیم حقیقی که شامل اقالیم هفت‌گانه است و اقلیم عرفی که شامل سرزمین‌هاست. بخش دیگر کتاب ـ که حجم آن بیشتر است ـ دربارۀ اقلیم عرفی و عالم مسکون است که از جزایر خالدات (قناری ) در غرب تا گَنْگدِز در شرق کشیده شده است و مؤلف آن را قبة‌الارض نامیده است. وی پیش از شرح اقالیم عرفی، زایجه‌ای رسم کرده و در آن تمام اقالیم را کنار یکدیگر آورده و در ترتیب مناطق مانند ابن حوقل از سرزمین عرب آغاز کرده است. مناطق دیگر به ترتیب عبارتند از: مصر، مغرب ، سودان، اندلس، جزیره بحر روم (دریای مدیترانه) و محیط غربی (اقیانوس اطلس)، مناطق شمالی (از جمله سرزمین فرنگان و ترکان)، شام، جزیره میان دجله و فرات، عراق، خوزستان، فارس، کرمان، سجستان، سند، هند، چین، جزایر دریای شرق، روم و مضافات آن، ارمینیه /ارمنستان، ارّان و آذربایجان، سرزمین جبال (عراق عجم)، دیلم و گیلان، طبرستان و قومس، خراسان و مضافات آن، زابلستان و غور، طخارستان / تُخارستان، بدخشان، خوارزم، ماوراءالنهر و مضافات آن. در این بخش ابوالفداء به سرزمین‌های ایران توجهی خاص دارد که ظاهراً نشانۀ آن است که تحت تأثیر اطلس اسلام قرار گرفته و به مکتب جغرافی‌نگاران قرن چهارم روی آورده بوده است. طرح ابوالفداء در شرح سرزمین‌ها، به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش نخست در شرح عمومی سرزمین، حدود، تقسیمات، اقوام، سنّت‌ها، آثار کهن، راه‌ها، نواحی مسکون، طول و عرض جغرافیایی، رویدادهای تاریخی و حتی مشاهیر آن.

بخش دوم شامل جدول‌هایی که در آنها نام منطقه، نواحی مسکون، ضبط صحیح اسامی، مأخذ مورد استفاده و طول و عرض جغرافیایی آمده است.

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:

مقدمه مصححان

متن ترجمۀ تقویم البلدان

مقدمه: در بیان طریقت مساحت ارض و مسائلی که در آن به کار آید

مقالۀ ‌اولی: در معرفت اقالیم و مواضع مشهوره و آنچه به آن متعلق است که دارای نه فصل است:

فصل اول: در معرفت آنچه مابین خط استوا و اقالیم اوست؛ فصل دوم: در معرفت اقلیم اول و مواضع مشهورۀ آن؛ فصل سوم: در معرفت اقلیم دوم و مواضع مشهورۀ آن؛ فصل چهارم: در معرفت اقلیم سیم و مواضع مشهورۀ آن؛ فصل پنجم: در معرفت اقلیم رابع و مواضع مشهورۀ آن؛ فصل ششم: در معرفت اقلیم خامس و مواضع مشهورۀ آن؛ فصل هفتم: در معرفت اقلیم ششم و مواضع مشهورۀ آن؛ فصل هشتم: در معرفت اقلیم هفتم و مواضع مشهورۀ آن؛ فصل نهم: در معرفت آنچه داخل اقالیم نیست از جانب شمال.

مقالۀ دوم: در معرفت حدود ولایات و بحار و بُحیرات و اَنهار و جبال مشهوره که دربردارندۀ پنج فصل است:

فصل اول: در تحدید ولایات؛ فصل دوم: در معرفت بحار عظیم؛ فصل سیم: در معرفت بُحیرات مشهوره؛ فصل چهارم: در معرفت انهار مشهوره و فصل پنجم: در ذکر جبال مشهوره.