معرفی کتاب

دینکرد به معنای تألیف دینی است. دین در این کلمه مانند موارد بسیار دیگری نشان‌دهندۀ کتاب دینی اوستا و زند اوستا و روایت‌های مربوط به این کتاب است. این موضوع نشان می‌دهد که این اثر بر پایۀ متن‌های اوستا و ترجمه‌های آن تدوین شده است؛ دینکرد مطالب گوناگونی را دربردارد و به درستی می‌توان آن را دانشنامۀ مزدیسنی نام نهاد.

از تدوین‌‌کنندگان این اثر فقط به دو نام در این کتاب اشاره شده است: آذرباد امیدان و آذرفرنبغ فرخ‌زادان.

در آخرین فصل کتاب سوم دیکرد، آذرباد امیدان شرحی دربارۀ این کتاب می‌آورد و آن را مبتنی بر الهام دینی مزدیسنی می‌داند و سرگذشت کتاب را به طور خلاصه چنین گزارش می‌کند که کتاب دینکرد پس از برافتادن سلسلۀ ساسانی دچار آشفتگی و پراکندگی شد تا اینکه آذرفرنبغ فرخ‌زادگان، پیشوای بزرگ زردشتیان آن را گردآوری کرد و از پراکندگی رهایی بخشید. از آنجا که پس از آن برای زردشت پسر آذرفرنبغ حادثۀ ناگواری پیش آمد، کتاب دوباره دچار آشفتگی و پراکندگی شد و جمع‌آوری مجدد آن لازم بود.

سپس آذرباد امیدان اضافه می‌کند که او مطالب پراکنده را گرد آورده است و آن را دینکرد هزار فصل نامیده است.

آذرفرنبغ که آذرباد از او به عنوان تدوین‌کنندۀ دینکرد نام می‌برد، در تاریخ زردشتیان شخص شناخته‌شده‌ای است، او در قرن سوم هجری در زمان مأمون خلیفۀ عباسی، موبدان موبر فارس بوده است. همین شخص است که در حضور مأمون با فردی زردشتی به نام عبدالله معروف به ابالیش مناظره کرده است و شرح این مناظره در رساله‌ای به نام گُجستگ ابالیش بر جای مانده است.

مردان فرخ مؤلف کتاب "شکندگمانیک وِزار" او را مؤلف کتاب دینکرد می‌داند و در این کتاب خود به کرات از او نام برده است. در کتاب پنجم دینکرد در فصل اول بند دو و سه به طور مستقیم به او اشاره می‌شود.

اما دربارۀ آذرباد امیدان، اطلاع دقیقی در دست نیست. در بُندهشن از او به عنوان شخصی هم‌زمان با زادسپرم نام برده می‌شود که زمان او حدود قرن سوم هجری است. همین شخص در فصل آخر کتاب سوم دینکرد خود را پیشوای بهدنیان ذکر کرده است. دومناس بر آن است که آذرباد، پسر ایمید است و بنابراین باید در قرن چهارم هجری زیسته باشد و به این ترتیب دومناس تدوین نهایی دینکرد را در این قرن می‌داند.

چنین به نظر می‌رسد که مطالب کتاب‌های سوم، چهارم و پنجم دینکرئ که بیشتر جنبۀ جدلی و کلامی و فلسفی دارد، اساساً از تألیفات آذر فرنبغ فرخ‌زادان بوده است. آذرباد ایمیدان آنها را به صورت نهایی تدوین کرده و نام خود را در آخرین فصل کتاب سوم آورده است. آنچه مورد توجه به ویژه در این کتاب است، این است که کتاب پنجم دینکرد، بخصوص اثر این شخص است؛ ولی در این باره به نظر فیلیپ ژینیو نیز اشاره می‌شود که عقیده دارد کتاب دینکرد، در حقیقت میراثی پراکنده است که چند مؤلف بدان پرداخته‌اند.

کتاب پنجم دینکرد جزء کتاب‌هایی از ادبیات پهلوی است که مطالب در آن به صورت پرسش و پاسخ مطرح می‌شود و دربردارندۀ دو بخش اصلی است: بخش اول کتاب پنجم دینکرد پاسخ‌هایی است که آذر فرنبغ فرخ‌زادان در کتاب موسوم به سِمرا به پرسش‌های شخصی به نام یعقوب خالدان داده است. در این بخش پس از شرح کوتاهی دربارۀ سابقۀ مردم سِمرا و همکاری آنان با ایرانیان در زمان لهراسب، به طور خلاصه از سرگذشت دین اورمزد، پیش از زردشت سخن می‌گوید و سپس شرح زندگانی زردشت از هنگام بسته‌شدن نطفۀ او، دوران کودکی، رسیدن به پیامبری و سرانجام درگذشت او به اختصار نقل شده است که تفضیل این حوادث در کتاب هفتم دینکرد دیده می‌شود. سپس مطالبی دربارل تاریخ جهان است و سخن از شاهان اساطیری به میان می‌آید، از تعالیم زردشت و از بهشت و دوزخ و معاد و پایان دشمنی‌ها نیز سخن گفته می‌شود. همچنین فهرست مفصلی از گناهان و ثواب‌ها و کفارۀ گناهان ذکر می‌شود. مسائل مربوط به تطهیر، وظایف سران دینی، مطالب مربوط به غذا، ثروت، صدقه و ازدواج با نزدیکان، پرهیزها و رفتارهایی که انسان باید در برابر چهارپا، آتش، فلز، آب و گیاه انجام دهد نیز شرح داده شده است.

بخش دوم این کتاب نیز دربردارندۀ پاسخ‌هایی است که این دانشمند به سی پرسش مطرح شده از جانب شخصی به نام بُخت‌ماری که مسیحی است، می‌دهد که بیشتر این سؤالات و پاسخ‌ها فلسفی هستند و گاهی شباهت به مطالب کتاب سوم دینکرد دارند و دربارۀ امور ماوراء الطبیعه، الهام ایزدی، وجود آفریدگار و رقیب او، حالت آمیختگی در جهان و استدلال دربارۀ این موضوع که چرا اورمزد اجازۀ کارهای خرابکارانه را به اهریمن داده است، سخن گفته می‌شود. از ستایش روشنان نیز سخن به میان می‌آید و بعد دربارۀ مراسم آینی تطهیر، طهارت زنان و غیره صحبت می‌شود و پرسش‌ها و پاسخ‌هایی دربارۀ مراسم آئینی تطهیر، طهارت زنان و ... صحبت می‌شود و پرسش‌ها و پاسخ‌هایی دربارۀ کُستی، برسُم، درون، فروردیگان، گومیز، سگدید مطرح می‌شود و در پایان با نوعی تسامح نسبت به بُخت ماری و دین مسیحی روبرو می‌شویم.

کتاب پنجم با اینکه از لحاظ مطالب فلسفی شباهت بسیار به کتاب سوم دارد؛ اما استدلالات آن ضعیف‌تر است و گاهی به جای استدلالات منطقی از برتری ملی و نژادی سخن رفته است.

کتاب پنجم دینکرد را سنجانا به انگلیسی ترجمه کرده است.

این کتاب دربردارندۀ 24 فصل بدین شرح است:

پیش‌گفتار کتاب پنجم دینکرد؛ دربارۀ تاریخ زندگی زردشت و دین مزدیسنی؛ دربارۀ الهام دین به؛ دربارۀ برگزیدگی و برتری تخمۀ ایرانیان؛ دربارۀ اندرزهای اشوزردشت؛ دربارۀ خشنودی و ناخشنودی آفریدگار؛ پاسخ به پرسش مربوط به محافظت‌کردن؛ دربارۀ بهشت و دوزخ و رستاخیز؛ دربارۀ نیکنامی این جهان و رستگاری آن جهان و پاداش؛ دربارۀ تاوان گناهان؛ دربارۀ گناهان، توبه و تاوان گناهان؛ دربارۀ شستن و پاک‌کردن از مردار و دیگر ناپاکی‌ها؛ دربارۀ پیشوایان دینی و اندرزهای آنان؛ دربارۀ خوردنی و آشامیدنی؛ دربارۀ جامه؛ دربارۀ مقدار خواسته و زن‌داشتن؛ دربارۀ بخشش؛ دربارۀ خویدوده؛ دربارۀ پرستش، گاهانبار، فروردیگان، روزگاری، نیایش غذا، نیایش به انسان، چهارپا، آتش، فلز، زمین، آب، گیاهان، ایزدان؛ دربارۀ پرهیز از سگ و انسان‌مرده؛ دربارۀ نمازبردن به مردمان؛ دربارۀ حقانیت مزدیسنان و خطاکاری غیر مزدیسنان؛ سی پرسش بُخت‌ماری و پاسخ‌های آذرباد فرخ‌زادان به پرسش‌های بخت‌ماری.