معرفی کتاب

یکی از دانش‌هایی که حیات و شکوفایی خود را وامدار فرهنگ دینی و تمدن اسلامی است، عرفان است؛ به گونه‌ای که می‌توان عرفان را در حدوث و بقا از پدیده‌های جامعۀ دینی دانست.

عرفان دو ساحت یا دو کارکرد دارد: شناخت حضرت حق و سلوک گام‌به‌گام به سوی او. ساحت نخست عرفان نظری را رقم زده و ساحت دوم عرفان عملی را پدید آورده است. عرفان نظری عهده‌دار شناخت اسما و صفات الهی و تبیین نسبت جهان با ذات الوهی است؛ بدین‌رو عرفان نظری، پهلو به فلسفه می‌زند و گاه با آن می‌آمیزد و گاه از او مدد می‌گیرد. با وجود این راه عرفان نظری در غایت و روش از فلسفه جدا است. این عرفان گرچه در قرون نخست هجری، بیشتر در قالب عبارات و اشارات خودنمایی می‌کرد، اندک‌اندک مبادی و مبانی خود را یافت و دیری نپایید که در شمار دانش‌های رسمی در جهان اسلام درآمد. عرفان نظری به ویژه در قرن هفتم به چنان اوج و کمالی رسید که همتای فلسفه و هم‌پای فقه و تفسیر و کلام دانشمندان بسیاری را به خود مشغول کرد و آثار فراوانی به بار آورد. هستی‌شناسی شهودی و معرفت کشفی رهاورد این دانش معنوی است.

اما ساحت دیگر عرفان، یعنی عرفان عملی یا سیر و سلوک است. اگر عرفان نظری همانندی‌هایی با فلسفه داردف میان عرفان عملی و اخلاق نیز همسانی‌هایی به چشم می‌خورد. آنچه این دو را از هم جدا می‌کند، به تعبیر شهید مطهری، پویایی عرفان و ایستایی اخلاق است.

عرفان عملی آیین‌نامه سلوک و نقشۀ راه است. سالک در ساحت عرفان عملی گام به گام راه را طی می‌کند تا بدان‌جا رسد که از او اثری باقی نماند و جام فنا را سر کشد.

آنچه عرفان را در کانون توجهات و وجهۀ همت گروه بسیاری از محققان کرده است، آمیختگی آن با ادبیات فارسی است؛ بی‌شک ادبیات کلاسیک فارسی، زبان عرفان است؛ آنچنان‌که ادبیات فارسی را کلیدی برای عرفان دانسته‌اند. بدین‌رو بخش مهمی از تحقیقات ادبی، صبغۀ عرفان‌پژوهی نیز می‌یابد و هر یک از رهگذر دیگری شناخته می‌شود.

یکی از دل‌نگرانی‌های عرفان‌پژوهان در روزگار ما، ظهور عرفان‌های رقیب و رنگارنگ است که گاه از آنها به «عرفان‌های نوظهور» یا «عرفان‌های کاذب» یاد می‌شود؛ بنابراین واکاوی زمینه‌ها و علل شیوع عرفان‌های کاذب در میان برخی طبقات اجتماعی از دیگر موضوعاتی است که پژوهشگران را به سوی خود می‌کشاند.

شمار تحقیقات و تألیفات دربارۀ عرفان به اندازه‌ای است که کتاب‌شناسی و اطلاع‌رسانی دربارۀ آن ضرورت یافته بود؛ زیرا شناسایی و ارائۀ اطلاعات دربارۀ منابع این حوزۀ معرفتی زمینه‌های لازم را برای تتبع بیشتر در اختیار محققان می‌گذارد. در این مجموعۀ سه جلدی، اطلاعات مربوط به 11000 عنوان از منابع عرفان اسلامی و تصوف گردآوری شده است. این اطلاعات در دو بخش مأخذشناسی (مشخصات کتاب‌شناختی) و چکیده‌نویسی سامان یافته است.

منابع این کتاب‌شناسی دربردارندۀ کتاب، مقاله (اعم از نشریه، دایرة المعارف و مجموعه مقالات)، پایان‌نامه و رساله‌های دانشگاهی است. برای استفادۀ بهینه از این اثر باید دانست:

1. پژوهش‌ها و مصادیق مربوط، عمدتاً منابع و آثاری است که به عرفان اسلامی و تصوف بر پایۀ مهم‌ترین مبانی و ویژگی‌های آن پرداخته‌اند.

2. از آنجا که برخی از منابع دربارۀ موضوع خاصی بحث نکرده، موضوعات تعددی را دربرمی‌گیرند که هر منبه بر اساس موضوع غالب و اصلی آن معرفی شده است. در این طرح شاخه‌های اصلی دانش عرفان در این ردیف‌ها تعیین و تعریف شده‌اند: کلیات عرفان، عرفان نظری، عرفان عملی، ادبیات عرفانی، تفاسیر عرفانی، زندگی‌نامه عارفان، تصوف و منابع مرجع عرفان و تصوف.

3. تکرار معرفی برخی از مقالات، به دلیل تکرار استفادۀ آنها در شکل‌های گوناگون است.

4. در این کتاب‌شناسی سعی بر آن بوده که هر کتاب فقط یک بار معرفی شود و تعدد مشخصات آن مانند نوبت چاپ و سال نشر سبب معرفی مجدد آن نشده است؛ مگر اینکه ویژگی خاصی در معرفی دوبارۀ منبع وجود داشته باشد، مانند آنکه یک کتاب و ترجمۀ آن جداگانه معرفی شوند یا کتابی در دو چاپ مختلف دارای محقق یا شارح متفاوتی باشد.

5. برخی از مجموعه‌ها گرچه اختصاص به موضوع مربوط ندارند، به دلیل اشتمال بر مقالاتی مربوط به تعلیم و تربیت معرفی شده‌اند.

تقسیم‌بندی بدنۀ منابع به صورت موضوعی است و چینش آن ابتدا بر اساس «موضوع» و پس از آن نام «پدیدآورنده» و سپس «عنوان» به ترتیب الفبایی شکل گرفته است.

این کتاب در سه جلد دربارۀ یکی از پرمشغله‌ترین زمینه‌های علمی و تحقیقی در عالم اسلام، یعنی عرفان و تصوف نوشته شده است؛ همان طور که از عنوان فرعی این اثر پیداست، کارنامۀ چند دهه از تحقیقاتی که به زبان پارسی و عربی در این‌باره انجام گرفته است، در این اثر مشاهده می‌شود. کلیات عرفان، عرفان نظری (به ویژه مکتب عرفانی محیی‌الدین ابن عربی و پیروان او)، بحث‌های نظری در باب عرفان عملی، ادبیات عرفانی اعم از نظم و نثر، تفاسیر عرفانی از قرآن، زندگی‌نامه‌های عارفان و صوفیان، بحث‌های تاریخی دربارۀ تصوف و آداب و فرقه‌های صوفیه و نقد آنها، معرفی منابع اصلی تصوف و عرفان بخش‌هایی است که در داخل هر یک از آنها تحقیقات انجام‌شده، معرفی شده است. نگاهی به کتاب‌ها و مقالاتی که در هر یک از این بخش‌ها معرفی شده، تا حدودی طول و عرض هر موضوع را نیز نشان می‌دهد. یکی از فواید مهم این کتاب مرجع، چکیده‌ها یا معرفی‌های کوتاهی است که برای بیشتر آثار تهیه شده و ذیل هر عنوان درج شده است. فایدۀ دیگر آن، فهرست‌های متعددی است که برای خود این اثر تهیه شده است که این فهرست‌ها در واقع به منزلۀ کلید برای ورود به ساحت محتویات کتاب است؛ چنانکه وقتی محققی کتاب را باز می‌کند و به دنبال نویسنده یا اثری می‌گردد، ناگزیر است به فهرست مؤلفان و مترجمان یا کتاب‌ها و مقالات رجوع کند که این فهرست‌‌ها بدن شک کار مراجعه به این اثر را آسان می‌کند. این مرجع تا حدود زیادی ابتکاری کار کرده است؛ به این معنی که راهی را که پژوهشگران و آماده‌سازان آن را پیموده‌اند، پیموده نشده بود و بنابراین خالی از ناهمواری‌هایی نبوده است و مهم این است که این راه پیموده شده و این اثر مرجع در همین حد آماده شده است.

فهرست کلی مطالب سه جلد این کتاب بدین شرح است:

جلد اول: کلیات عرفان که دربردارندۀ موضوعاتی مثل تاریخ عرفان، اهمیت عرفان، تعریف عرفان عملی و نظری، اندیشه‌های عرفانی، عرفان اسلامی، عرفان شیعی، مکاتب عرفانی، عرفان ایرانی و .... است.

 عرفان نظری که دربردارندۀ موضوعاتی چون اصطلاحات عرفانی، انسان‌شناسی عرفانی، جهان‌شناسی عرفانی، عرفان تمثیلی و .... است.

عرفان عملی که دارای موضوعاتی همانند دستورالعمل عرفانی، سیر و سلوک، زهد، مقامات سیر و سلوک و ... است.

جلد دوم: در ابتدای این جلد ادامۀ مباحث عرفان عملی آمده است و سپس به ادبیات عرفانی، تفاسیر عرفانی، زندگی‌نامۀ عارفان، و تصوف پرداخته شده است. در شاخۀ زندگی‌نامۀ عارفان به تفصیل منابع مربوط به زندگی، آراء و اندیشه‌های عارفان اسلامی از آغاز تا عصر حاضر بررسی شده است؛ عارفانی مانند سیدحیدر آملی، احمد غزالی، خواجه عبدالله انصاری، سنایی غزنوی، عطار نیشابوری، منصور حلاج و ... .

جلد سوم اختصاص به منابع مرجع عرفان و تصوف دارد که مجموعۀ منابع جامع و مرجع عرفان و تصوف و مقالات و رساله‌های خاص در اینجا معرفی شده‌اند؛ مثل فتوحات مکیه، فصوص الحکم، مثنوی معنوی، کشف المحجوب، کشف الحقایق و .... .

در انتهای این کتاب نیز فهرست‌واره‌ و نموداری جامع از موضوعات مختلف کتاب‌ها و مقالات و پایان‌نامه‌ها آمده است.