معرفی کتاب

پس از وفات جامی در سال 898 هجری، آخرین شاعر و سخنور نامدار ایران، تا اواخر قرن نوزدهم هجری که سرآغاز نهضت جدید ادبی و بازگشت به سبک قدیم است، به دلیل رواج سبک متکلف دورۀ مغول و تیموری و مضمون‌پردازی‌ها و نکته‌سنجی‌ها و جمله‌بندی‌های خاص دورۀ صفوی که آن را سبک هندی نامیده‌اند و ظهور حکومت‌های صفویه، زندیه و افشاریه که بیشتر اوقات درگیر جنگ‌های داخلی بودند، در این دوران زبان و ادبیات فارسی نسبت به گذشته دچار رکود و عقب‌افتادگی ممتدی شد.

این رکود تا تأسیس حکومت قاجاریه که نزدیک به پنجاه سال طول کشیده است، ادامه داشت. هرچند که در این مدت ایران از اهل علم و فضل خالی نبود؛ ولی به دلیل ظهور طوایف مختلف و تشتت و مخاصمات پیوسته، چندان مجال و آرامشی به وجود نیامد تا زبان و ادبیات فارسی رواجی در حد قبل از حملۀ مغول پیدا کند.

در زمان صفویه مذهب رسمی ایران تشیع تعیین شد که سبب ترقی نظم و نثر مذهبی در این دوران شد. چون شاهان این سلسله به مدح و ستایش خود توسط شاعران و گویندگان توجهی نداشتند، انعام و صله به کسانی می‌دادند که بزرگان دین و امامان و ائمۀ اطهار را ستایش کنند.

در اواخر قرن دوازدهم هجری نهضتی جدید برای رجوع به اسلوب قدما در ادبیات و زبان فارسی به وقوع پیوست که مرکز آن شهر اصفهان و هدف آن «بازگشت به سبک قدیم» بود. سخن‌سرایان و صاحبدلانی که در اصفهان گرد آمده بودند به این نتیجه رسیدند که: «گرایش به معانی دور از ذهن و خیالبافی‌های باطل، شعر را به پستی و انحطاط کشانده است و باید برای نجات از این پرتگاه دوباره به مکتب‌های پیشین روی آورد».

در نتیجه این نهضت نوین، افکار جریان نویافت و شعرا بیشتر به متقدمین مانند فردوسی، عنصری، فرخی، منوچهری، خاقانی و انوری روی آوردند و شیوه سخن و طرز بیان آنها را دوباره احیاء کردند.

بر اثر به وجود‌آمدن این نهضت، شمار زیادی شاعر و نویسنده در دوره قاجاریه ظهور کرد که از سبک و شیوه سخن گویندگان قبل از مغول پیروی می‌کردند و رونق دوباره را به ادبیات و زبان فارسی برگرداندند.

در دوره قاجاریه هرچند که مصائب و بلیاتی بر ملک و ملت ایران وارد آمد؛ ولی نظم و نثر فارسی نسبت به دورۀ گذشته یعنی صفویه، افشاریه و زندیه، ترقی بسیاری نمود. به ویژه نثر فارسی از عبارت‌پردازی‌های بیجا و استعمال الفاظ مشکل و غیرمأنوس که خواننده را از معنی و مفهوم دور می‌ساخت، پیراسته شد و به تدریج نثر ساده و روان فارسی معمول گردید.

یکی از علل این پیشرفت‌های نسبی در ادبیات، حضور چشمگیر ادیبان و وزیران کاردان، لایق و ادیبی مانند میرزا ابوالقاسم قائم مقام و میرزا تقی خان امیرکبیر بود که از بزرگان ادب و سیاست بودند و دوست داشتند که جامعه ایران و سازمان دبیرخانه حکومتی از خودفریبی، دروغ و چرب‌زبانی‌های بی‌مورد، دور گردد.

قائم مقام در علوم، حکمت و ادب سرآمد و در نظم و نثر فارسی و عربی استاد بود. اشعار و منشآت او نمونه فصاحت و بلاغت است و عاری از عبارت‌های مکلف و مضامین پیچیده و معانی مبهم و تشبیهات باریک و نابجا که مخصوص سبک بعد از مغول بود، می‌باشد. او توانست با کمال قدرت، فارسی‌نویسی جدید را بر روی پایه متینی استوار سازد و طرز گفتار متقدمین به ویژه سعدی را دنبال کند.

نکتۀ دیگری که در این پیشرفت مؤثر بوده، اقدامات اصلاحی و اصولی بود که امیرکبیر در دوران صدارت خود انجام داد. وی با ایجاد و تأسیس مدرسۀ دارالفنون و توسعۀ صنعت چاپ و انتشار کتاب و روزنامه در بالا بردن سطح دانش و آگاهی جامعه کمک شایانی کرد.

با توجه به مراتب فوق و زمینه‌هایی که برای آگاهی و بیداری سطح بینش و تفکر مردم در دورۀ قاجاریه فراهم شده بود، زبان و ادبیات فارسی در دورۀ قاجاریه و به ویژه در زمان حکومت فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه که هر دو شاعر بودند و به سرودن شعر علاقه داشتند، رونق و توسعۀ زیادی پیدا کرد.

از جمله افراد بسیار معروف قاجاریه که به سرودن شعر و نوشتن نثر پرداخته‌اند، می‌توان به فتحعلی شاه قاجار اشاره کرد که دارای دیوان بزرگی است و «خاقان» تخلص می‌کرد. همچنین دیگر کسی که از پادشاهان سلسلۀ قاجاری دارای قریحۀ شاعری بود، ناصرالدین شاه قاجار با تخلص «ناصر» است که او افزون بر سرودن شعر، به نوشتن سفرنامه و انجام کارهای هنری دیگر مانند نقاشی و عکاسی نیز علاقمند بود.

دورۀ سلطنت فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه دورۀ آرامش نسبی پس از سالیان دراز درگیری بود که با علاقمندی و گرایش به شعر و شاعری توسط این دو سلطان شاعر، گرایش به ادبیات و شعر توسعه پیدا کرد و در جامعۀ آن روز شعرا و ادبای زیادی ظهور کردند.

استاد سعید نفیسی این دوره را اینگونه توصیف می‌کند: «دورۀ سلطنت 49 سالۀ ناصرالدین شاه از دوره‌های پرشکوه ادبیات فارسی است. در آغاز قرن سیزدهم هجری همین که دورۀ آسایشی پس از سالیان دراز آشفتگی در ایران پیش آمد و مردم کشور تا اندازه‌ای روی آرامش دیدند، توجه به ادبیات که از پایان صفویه از میان رفته بود، بار دیگر پیش آمد.

بنیادی که در آغاز دورۀ قاجار گذاشته شد و سخنورانی مانند فتحعلی خان صبا، میرزا عبدالوهاب معتمدالدولۀ نشاط، مجمر اصفهانی، وصال شیرازی و میرزا عبدالباقی طبیب اصفهانی که راهنمایان گویندگان و سرایندگان جوان آن روزها شدند، می‌بایست قهراً در نیمۀ اول قرن سیزدهم دورۀ ممتازی را فراهم کند. در این دوره چند تن از بزرگان شعر فارسی آثار جاودانی گذاشته‌اند و آنچه که از طبع قاآنی، سروش، محمودخان ملک الشعرا و فتح الله خان شیبانی تراویده، همیشه از شاهکاهای زبان فارسی به شمار خواهد رفت و با آثار برخی از گویندگان قدیم برابری خواهد کرد».

فهرست مطالب این کتاب بدین‌قرار است:

بخش اول: تحقیق دربارۀ زندگانی، احوال، اعمال، افکار و آثار ناصرالدین شاه قاجار «ناصر» که دربردارندۀ این مباحث است: پیرامون زندگی سیاسی و اجتماعی ناصرالدین شاه، پیرامون زندگی ادبی و هنری ناصرالدین شاه، بررسی کمیت و کیفیت اشعار ناصرالدین شاه، دیوان اشعار ناصرالدین شاه قاجار «ناصر»، مختصری از زندگی خصوص ناصرالدین شاه.

بخش دوم: دیوان کامل اشعار ناصرالدین شاه قاجار «ناصر» که حاوی این فصول است: اشعار مذهبی و مراثی، غزلیات، رباعیات، قطعات، مخمس، غزلیات ناتمام و اشعار پراکنده و مفردات.

بخش سوم: پیوست‌ها که دربردارندۀ این مباحث است: تضمین‌ها، خاطره‌ها و نکته‌های ادبی از زندگی ناصرالدین شاه قاجار، فهرست اسامی زنان و فرزندان ناصرالدین شاه قاجار، جدول سال‌شمار حوادث دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار (تولد ناصرالدین شاه، جلوس ناصرالدین شاه، تأسیس روزنامۀ وقایع اتفاقیه، کشته‌شدن ناصرالدین شاه و ....).

بخش چهارم: فهرست‌ها که دارای فهرست اعلام، فهرست کامل منابع و مراجع و تصاویر است.