معرفی کتاب

این کتاب یکی از آثار پرارزش دینی، کلامی و فلسفی در جهان اسلام است و خود گنجینه‌ای است بسیار ارجمند و باشکوه از معارف اسلامی و بی‌شک از مهم‌ترین کتبی است که در دفاع از دین و به ویژه اسلام نوشته شده است؛ به گونه‌ای که می‌توان آن را کتاب فصل مقال در ادیان نام نهاد.

این کتاب بر مبنای مناظراتی که میان ابوحاتم احمد ابن حمدان ابن احمد ورسنانی از یک سو و زکریای رازی از سوی دیگر صورت گرفته، نوشته شده است. این مناظرات در شهرری و چنانکه از برخی عبارات این کتاب برمی‌آید، در مجالس متعددی در حضور امیر و قاضی القضاة ری صورت گرفته است.

این کتاب از نمونه‌های بارز تفکر مسلمانان در اواخر سدۀ چهارم و اوائل سدۀ پنجم هجری است. در این دو قرن فیلسوفان، متفکران، متکلمان، شاعران و علمای بزرگی در شهرهای مختلف به بحث و تحقیق و مناظره و تعلیم و تعلم اشتغال داشتند و شهرهای بزرگ مرکز تجمع دانشمندان و فلسوفانی بزرگ بود که در پیرامون مسائل پیچیده و غامض فلسفی و علمی به بحث و مناظره می‌پرداختند و گاهی از این رهگذر کتب و رسائل متعددی در اثبات نظریات خود یا نقص و جرح و ابطال آراء مخالفان می‌نگاشتند که برخی از آنها از باارزش‌ترین آثار در نوع خود به شمار می‌رود.

کتاب اعلام النبوة یکی از آن کتب استثنائی، نادر و بی‌نظیری است که در آن دو فیلسوف از دو نحلۀ فکری بسیار متفاوت و بلکه متضاد، با دو جهان‌بینی کاملاً مختلف با هم روبرو می‌شوند و دربارۀ مسائل مختلف مابعدالطبیعی، دینی، فلسفی و غیره گفتگو می‌کنند. افزون بر این، این کتاب از اهمیت خاص دیگری نیز برخوردار است که اولین کتابی است که در ادب اسماعیلی که بر ضد فیلسوفی که منکر ضرورت وحی و نبوت است، نوشته شده و در آن همۀ اشکالاتی که معمولاً بر دین و انبیا ایراد می‌کنند، طرح و به آنها پاسخ داده شده است. این کتاب در آراء متفکران اسماعیلی قرون بعدی تأثیرات فراوانی داشته و غالب متفکران و نویسندگان اسماعیلی مانند حمیدالدین کرمانی و ناصرخسرو فقراتی از آن نقل کرده‌اند و در اثبات آراء خود یا رد آراء مخالفان به این کتاب نظر داشته‌اند.

در آغاز کتاب، محمد ابن زکریای رازی اشکالاتی چند در مورد لزوم وحی و نبوت و ارسال رسل ایراد می‌کند، از جمله اینکه چرا باید خداوند امتی را به وحی مخصوص گرداند و امتی دیگر را از آن محروم کند و نیز چرا برخی را به پیامبری می‌گزیند و مردم را به آنان نیازمند می‌کند؟ به عقیدۀ وی دین سبب بروز دشمنی و عداوت میان مردم و هلاک آنان می‌شود. پس از آنکه ابوحاتم از وی می‌ پرسد به نظر او حکمت خداوند چه اقتضا می‌کند؟ وی در جواب می‌گوید که حکمت حکیم مقتضی آن است که سود و زیان و مصالح و منافع هرکسی از طریق الهام به وی آموخته می‌شود؛ چنانکه همۀ جانوران به طبیعت و از روی غریزه به منافع و مضار خود پی می‌برند و نیز حکمت خداوند اقتضای آن دارد که میان مردم فرقی نباشد. آنگاه ابوحاتم به نقض نظریۀ وی می‌پردازد و بطلان قول وی را آشکار می‌کند.

آنچه در این کتاب بسیار اهمیت دارد، عمق و دقت ابوحاتم و وسعت اطلاعات او و احاطۀ او بر همۀ معارف زمان خویش است، به طوری که در فصل عقاقیر مانند یک طبیب، در فصل معجزات پیامبر مانند یک عالم بزرگ اسلامی، در بحث از تورات و انجیل مانند یک قدیس مسیحی است. معلومات او بسیار مستند و دقیق است؛ چنانکه همۀ نقل قول‌های او را می‌توان در مراجع اسلامی یافت و در نقل قول جز در برخی موارد امانت را رعایت می‌کند.

ابوحاتم در اثبات نظریات خود از دو نوع دلیل عقلی و نقلی استفاده می‌کند؛ دلایل عقلی او بسیار بدیهی و روشن است و سبب تصدیق خواننده می‌شود و دلایل نقلی وی مأخوذ از کتب آسمانی، احادیث و قول فلاسفه و بزرگان است.

این کتاب بهترین کتاب در قرون اولیۀ اسلامی برای اثبات وحدت متعای ادیان است که در این قرن مورد تأیید متفکران بزرگی جون فریتهوف شوآن و رنه گنون قرار گرفته است.

فهرست مطالب این کتاب بدین‌قرار است:

الباب الاول:

الفصل الاول: فیما جری بینی و بین الملحد؛ الفصل الثانی: فی ذکر القدماء الخمسه و القول فی التقلید و النظر؛ الفصل الثالث: قوله ان الخمسه قدیمة لاقدیم غیرها؛ الفصل الرابع: فی أن العالم محدث.

الباب الثانی

الفصل الاول: و مما ذکر ایضاً فی کتابه و احتج به؛ الفصل الثانی: عود الی البحث و النظر؛ الفصل الثالث: البحث فی التعمق؛ الفصل الرابع: البحث فی التناقض؛ الفصل الخامس: ان اهل الشرائع اذا طولبوا بالدلیل شتموا!؛ الفصل السادس: قوله: اغتروا بطول لحی التیوس....؛ الفصل السابع: قوله: اندفن الحق اشد اندفان...!؛ الفصل الثامن: قوله فی الضعفاء من الرجال و النساء... .

الباب الثالث

الفصل الاول: قوله الآن ننظر فی کلام القوم و تناقضه؛ الفصل الثانی: فی حلیة الرسول(ص) و شمائله؛ الفصل الثالث: فی کلام الانبیاء و رسومهم؛ الفصل الرابع: فی باب المثل و المعنی؛ الفصل الخامس: فیما ذکره الملحد مما فی التوراة.

الباب الرابع

الفصل الاول: ذکر شیء من اختلاف و تناقض کلامهم؛ الفصل الثانی: فی اختلاف الفلاسفة فی المبادی؛ الفصل الثالث: جملة الخلاف فیما قال الفلاسفة؛ الفصل الرابع: ای الفریقین اکذب؟؛ الفصل الخامس: لااختلاف بین الانبیاء فی الاصول؛ الفصل السادس: الشرائع کلها حق ولکن خلط به الباطل.