معرفی کتاب

امیر عنصر المعالی کیکاووس ابن اسکندر ابن قابوس ابن وشمگیر زیار از امرای دانشمند خاندان زیاری و از نویسندگان پارسی است. وی از زیاریانی است که بعد از منوچهر ابن قابوس و به‌ویژه پس از غلبۀ ترکمانان سلجوقی بر ایران حکومت مستقلی نداشته و تنها به عنوان امیرزادگان و مقتدران محلی در قسمتی از طبرستان باقی مانده بود. وی پسری به نام گیلان‌شاه داشت و این کتاب را برای وی نوشت. وی در آغاز این کتاب خطاب به فرزند خود می‌نویسد:

«و بدان ای پسر که سرشت مردم چنان آمد که تکاپوی کند تا از دنیا آنچه نصیب او آمده باشد به گرامی کس خود بماند و نصیب من از دنیا این سخن گفته آمد و گرامی‌تر کس من تویی؛ چون ساز رحیل کردم آنچه نصیب من پیش تو فرستادم تا خودکامه نباشی و پرهیز کنی از ناشایست و چنان زندگانی کنی که سزای تخمۀ پاک توست ....».

کتاب قابوس‌نامه در 44 باب و هر بابی دربردارندۀ حکایات دلپذیر به رشتۀ تحریر در آمده و در هر بابی چنان است که گویی خداوندش سالیان دراز در آن پیشه تفحص کرده است. از شغل پادشاهی و سپهسالاری گرفته تا بازرگانی و عیارپیشگی و درویش دادِ سخن داده و راه حقیقی و راست را به خواننده نموده است.

استاد بهار دربارۀ این کتاب می‌نویسد:

«کیکاووس در این کتاب داد سخن داده است و از آوردن مطالب بسیار سودمند اخلاقی و حکمت‌های اخلاقی و حکمت‌های عملی دقیقه‌ای فروگذار نکرده است و علاوه بر فواید عظیمی که از حیث شناسایی تمدن قدیم و معیشت ملّی و علم زندگی و دستور حیات در مذکور مندرج است، باید او را مجموعۀ تمدن اسلامی پیش از مغول نامید و همچنین سرمشق بزرگی است از بهترین انشا و زیباترین نثر فارسی و به جرئت می‌توان قابوس‌نامه را در صف نخستین از طراز اول نثر سلیس و کامل و زیبا و مطبوع فارسی گذاشت».

این کتاب از جمله کتبی است که از دستبرد کاتبان غیر امین، بی‌حدّ زیان دیده و به سبب جالب توجه‌بودن و کثرت استنساخ، ناچار به کثرت تصرف از تصحیحات و تحریفات و دست‌زدن به افعال و دگرگونه‌کردن لغات و امثال این معانی دچار شده است.

در این کتاب از لغات تازی و مصطلح هر علم و فن و پیشه، مانند مصطلحات فلسفه، نجوم، هندسه، طب، شعر، صوفی‌گری، فقه، قضاوت و ... به غیر از لغاتی که در کتب آن عصر جاری و دایر بوده و از آوردن آن هم گریزی نبوده، باقی لغات این کتاب پارسی است و لغات پارسی تازه‌تری هم در این کتاب دیده می‌شود. در بیان حکایت "درزی در کوزه افتاد" دیده می‌شود که در این حکایت که نزدیک به صد حرف و کلمه است، بیش از پنج لفظ تازی نیامده است که آن الفاظ نیز یا از کلمات احکام دینی است مثل "جنازه" یا از لغات حکومتی است مثل "حساب" یا اصطلاحی است که پارسی ندارد چون "از قضا" یا از لغاتی است که تازی آن از پارسی فصیح‌تر است مثل "طلب" که از درخواستن یا پژوهیدن فصیح‌تر است یا مثل "خبر" است که آن را در زبان فارسی معادلی نیست.

حکایاتی که در این کتاب آمده بدین قرار است:

در شناختن ایزد تعالی؛ در آفرینش و ستایش پیغمبر؛ در شناختن حق پدر و مادر؛ در فزونی گهر از فزونی خرد و هنر؛ در پیشی‌جستن از سخندانی؛ در یادکردن پندهای نوشین‌روان؛ در پیری و جوانی؛ در خویشتن‌داری و ترتیب خوردن ئ آیین آن؛ در مهمان‌کردن و مهمان‌شدن؛ در چوگان‌زدن؛ در امانت نگاه‌داشتن؛ در حق فرزند و حقّ شناختن؛ در آیین دوست‌گرفتن؛ در اندیشه‌کردن از دشمن؛ در طالب علمی و فقیهی و فقها؛ در بازرگانی‌کردن؛ در آیین و رسم شاعری؛ در آداب و آیین دبیری و شرط کاتب؛ در آیین و شرط وزارت؛ در آیین و شرط پادشاهی و در آیین جوانمردپیشگی.