معرفی کتاب

آثارى كه در اين كتاب گردآورى شده، متعلّق به فيلسوف و طبيبى است به نام حكيم اوحدالدّين طبيب رازى كه در قرن هفتم هجرى مى‌زيسته و تاكنون كمتر شناخته شده بوده است. او هم به نثر مى‌نوشته است و هم به نظم. از وى قبلاً دو مثنوى نسبتا كوتاه چاپ شده بوده و در اينجا همان مثنوى‌ها همراه با یک اثر ديگر تصحيح و چاپ شده است. اين اثر جديد كه حكيم‌نامه يا اجتماع علاّمه خوانده شده، هم منثور است و هم منظوم، هم فلسفى و طبّى است و هم عرفانى و اخلاقى و خود نشان مى‌دهد كه چرا به نويسنده و شاعر آن، كه طبيب بوده است، حكيم هم مى‌گفته‌اند. نویسنده در اين كتاب سعى كرده از زبان حال عقل كلّ يا عقل كلّى، اقسام موجودات سفلى و علوى و چگونگى بازگشت نفس ناطقه را به مبدأ اعلى شرح دهد.

دو مثنوى حكيم اوحد الدّين رازى نيز كه در اين كتاب آورده شده است، يكى ذيل سير العباد است كه قبلاً از روى يك نسخۀ خطّى چاپ شده بود و اكنون پس از مقابله با نسخۀ خطّى ديگرى مجددا تصحيح و چاپ شده است. مثنوى ديگر كه دربارۀ تبدّل صورت‌هاست، از روى دو نسخه تصحيح و چاپ شده است. افزون بر اين اشعار، سه رباعى ديگر نيز از حكيم رازى پيدا شده كه در اينجا به چاپ رسيده است.

اوحدالدّين رازى كه در شعر هم اوحدى تخلّص مى‌كرده است و هم رازى، آثار ديگرى نيز داشته است. وى از سه اثر ديگر خود به نام‌هاى صحيح و اصول الكاينات و مسالک الارواح در حكيم‌نامه ياد كرده است. اشعار ديگرى نيز احتمالاً سروده بوده است كه اميد است روزى پيدا شود و با پيدا‌شدن آنها شناخت ما از اين فيلسوف طبيب كه معاصر خواجه نصيرالدين طوسى و شمس‌الدين جوينى بوده است، بيشتر گردد.

فهرست مطالب این کتاب بدین‌قرار است:

مقدمۀ مصحّح: اوحد الدّين رازى و آثار او: در جستجوى حكيمى طبيب، گفتگوى نفس و عقل در حكيم‌نامه، زبان حال نى در ذيل سير العباد، مثنوى دربارۀ تبدّل صورتها، نسخه‌هاى خطّى و تصحيح.

بخش اوّل: حكيم‌نامه يا اجتماع علاّمه

مقدمۀ مؤلف

فصل اول: موجودات آفاق يا عشرۀ كامله؛ فصل دوم: امور طبيعى؛ فصل سوم: امور غيرطبيعى يا اسباب ستّه

گفتار اول: در معرفت جوهران بسيط

فصل اوّل: در معرفت عقل اولى يا عقل كلّ؛ فصل دوم: در معرفت نفس كلّ؛ فصل سيم: در معرفت هيولى؛ فصل چهارم: در معرفت افلاک (زحل، مشترى، مريخ، شمس، زهره، عطارد، قمر)؛ فصل پنجم: در معرفت استقصّات. 

گفتار دوم: در معرفت مركّبات و التيام

فصل اوّل: در معرفت عناصر يا اركان (آتش، هوا، آب، خاک)؛ فصل دوم: در معرفت معادن؛ فصل سيم: در معرفت نبات؛ فصل چهارم: در معرفت حيوان (اقسام قوّت حيوانى و اقسام فعل حيوانى)؛ فصل پنجم: در معرفت انسان (قواى سه‌گانه: طبيعى، حيوانى، نفسانى)؛ دومين دسته از سؤالات نفس ناطقه از عقل كلّ.

گفتار سيم: در جواب سؤالات نفس از عقل

فصل اوّل: در برهان استواء خلقت؛ فصل دوم: در لازميّت اجزا به وجود كلّ؛ فصل سيم: در لازميّت رسل؛ فصل چهارم: در برهان اوامر و نواهى؛ فصل پنجم: در سرّ اضداد و مختلفات؛ فصل ششم: در احوال بعد از حيات جسدى.

گفتار چهارم: در سؤال‌كردن نفس ناطقه از عقل

مقالت عقل در جواب نفس؛ فصل اوّل: در كسب اخلاق الهى؛ فصل دوم: در موعظت؛ فصل سيم: در خاتمت كتاب.

بخش دوم: ذيل سير العباد و اشعار ديگر

(1) ذيل سير العباد: در صفات كمال آدم (ع)؛ در نعت محمّد (ص)؛ در صفت سنايى و اين رساله؛ حكايت: زبان حال نى؛ يادداشت مصحّح. 

(2) مثنوى دربارۀ تبدّل صورتها

(3) رباعى‌ها

پيوست: مثنوى خواجه نصيرالدين طوسى؛ كتابنامه؛ فهرست‌ها؛ مقدمۀ انگليسى.