معرفی کتاب

این کتاب، سخنان و لطایف و اشارات یکی از صوفیان و شاعران دورۀ ایلخانی به نام جلال‌الدین عتیقی است. ابوالمجد تبریزی که زمانی مرید وی بوده، از سال 712 تا 718 قمری برخی از سخنان او را یادداشت کرده و در سال 723 قمری در سفینۀ تبریز درج کرده است. بر اساس تاریخی که در ابتدای هر مجلس آمده، تعداد مجالس 22 مجلس است که ابوالمجد بنا به سلیقۀ خود آنها را در 67 قسمت مجزا گنجانده است. این کتاب مملوّ از صور خیال شگفت‌آور است و به آیات و احادیث و اشعار عربی و فارسی آراسته شده است.

مجالس عتیقی با منابر و مجالس مشایخ پیشین تفاوت جندانی ندارد و تنها تفاوت آنها با سایر مجالس در این است که این کتاب مملو از ایماژها و صور خیال شگفت‌انگیز است. وی در برخی از مجالس آیه‌ای از قرآن می‌خواند و پس از ترجمۀ آن به فارسی به تفسیر آن می‌پردازد و در پایان لطیفه‌ای به صورت شعر یا جمله‌ای کوتاه ذکر می‌کند. در برخی از مجالس آیه‌ای که در اول مجلس آمده، در پایان نیز تکرار می‌شود. شاید این آیات توسط قاری خوانده می‌شده یا سؤالی بوده که دربارۀ همان آیه از عتیقی پرسیده‌اند. به هر حال کاتب چیزی در این‌باره نگفته و مطالب را بسیار مختصر نوشته است.

اصولاً نحوۀ تفکر و سبک گفتار مجالس، تحلیلی نیست و از شیوۀ فلاسفه و حکما در بیان مطالب عرفانی تبعیت نشده است، بلکه عتیقی به سبک ادبا سخن می‌گوید و مطالب خود را از روی نظم و ترتیبی که به ذهن معتاد به فلسفه و منطق انتظار دارد، دنبال نمی‌کند. مطالبی که او در مجالس بیان می‌کند، زاییدۀ عقل جزئی و تفکر منطقی نیست، بلکه حاصل تجربۀ باطنی اوست و وارداتی است که از عالم معنا به وی القا شده است.

عتیقی از جمله هنرمندانی است که با توجه به نبوغ خود تصاویر بکر و دست‌اولی ارائه کرده است. در نظام فکری و زبانی او هر چیزی در عالم خلقت سخن می‌گوید و به نوعی پیام را به آدمی منتقل می‌نماید؛ مثلاً گاه به سادگی عقرب یا کژدم به کمانچه و گاه عالم خلقت به صفحۀ شطرنج و آدمیان به مهره‌های شطرنج تشبیه می‌شوند و گاه نان به سخن می‌آید و همچون سالکی پله‌پله مقامات آغازین را می‌پیماید و به مقام پختگی و فنا می‌رسد. همین تصاویر است که خاص عتیقی است و زبان او را به شعر نزدیک کرده است.