معرفی کتاب

کتاب حاضر شرحی است بر «النور المنجی من الظلام» اثر نویسنده که خود حاشیه‌ای است بر «مسالک الافهام» که آن هم اثری است از خود نویسنده.

حیات معنوی و عقلانی در سرزمین‌های شرقی اسلام میان اواسط سدۀ 7 هجری و اواسط سدۀ 10 هجری غنی و متنوع بود. کلام معتزلی و اشعری، فلسفۀ مشائی ابن سینا، حکمت اشراق شهاب‌الدین سهروردی و سنت عرفانی محیی‌الدین ابن عربی و مریدان او از ویژگی‌های چشمگیر و بارز این دوره است. تمام این جریان‌ها که ریشه در سده‌های پیش از خود داشتند و همچنین نمایندگان آنها مرزهای میان خود و دیگران را دانسته ترسیم کرده بودند، در طول این دوره به‌تدریج همگرا شدند.

محمد ابن علی ابن جمهور الأحسائی معروف به ابن ابی جمهور در میان شیعیان دوازده‌امامی نخستین کسی بود که کوشید میان جریان‌های فکری زمان خود تلفیق کند. در همان هنگام که او به عنوان متکلمی که عمیقاً تحت تأثیر اندیشه‌های معتزلی است، آغاز به فعالیت می‌کند و در یکی از آخرین کتاب‌های خود با عنوان مُجلی مرآة المُنجی فی الکلام و الحکمتین و التصوف به شیوه‌ای بی‌سابقه و بی‌نظیر شروع به تلفیق میان کلام معتزلی و اشعری، فلسفۀ مشائی و اشراقی و همچنین تصوف می‌کند.

این کتاب که بر اساس چاپ سنگی احمد شیرازی تجدید چاپ می‌شود، دربردارندۀ متنی سه مرحله‌ای است: مرحلۀ اول: مسلک الافهام فی علم الکلام: رسالۀ روشمند کوتاهی در کلام که از ویژگی‌های چنین آثاری پیروی می‌کند: یک مقدمه که به دنبال آن دو بخش آمده است القسم الاول شامل شرح صفات الهی و القسم الثانی فی الافعال.

مؤلف در این قسم دوم که نظیر فصل‌های مربوط به عدل الهی در رساله‌های معتزلی است، نخست از افعال انسانی، تکلیف و لطف بحث می‌کند، سپس فصول مجزایی را به «الم و عوض»، نبوت، امامت و اعاده اختصاص می‌دهد و در پایان به تفصیل مسائل مربوط به توبه و ایمان و بی‌ایمانی را بررسی می‌کند. رساله با یک خاتمه به پایان می‌رسد.

مرحلۀ دوم: ابن ابی جمهور بعدها حاشیه‌ای بر مسلک الافهام با عنوان "النور المنجی من الظلام حاشیة مسلک الافهام" در تیمیه در الاحساء نگاشته است. ابن ابی جمهور اندک زمانی پیش از سال 894 هجری یا در طی همین سال قصد زیارت مکه کرد و در همین سال سفرش را از آنجا به عراق ادامه داد.