معرفی کتاب

کتاب الافق المبین مفصل ترین نگاشتۀ حکیم استرآباد، امیرمحمد باقر داماد مشهور به میرداماد است.

بنابر اجازاتی که از میرداماد به تنها داماد و شاگرد او، یعنی امیر سیداحمد علوی بر جای مانده، این اثر توسط خود مؤلف تدریس می‌شده است و شاگردان بسیاری از ایران و شبه‌قاره به درس او حاضر می‌شده‌اند تا بدان جا که این اثر به حوزۀ فلسفی شبه قاره راه یافته و تا مدتی مدید جزء کتب درسی آن سامان بوده است. افزون بر این با ورود آثار صدرالدین شیرازی و مخالفت مبنایی وی با آراء استادش میرداماد، این تخالف در شبه قاره تأثی بسزایی بر جای گذاشته تا بدان جا که اندیشه‌وران شبه قاره هماره در طول چند قرن بدین مهم پرداخته و گاه جانب این سو و گاه آن سو را گرفته‌اند و بس عجب که این رونق علمی هیچ جایگاه درخوری در ایران باز نکرده است.

با برپایی دولت صفویان و گسترۀ روزافزون آن، در کالبد زار دانش‌های آن روزگار روحی نو دمیده شد. اندیشۀ شیعی که همواره بر بنیاد عقل استوار بود، جهت قرائتی نو در اولین حکومت بزرگ شیعی، بایست جلوه‌ای نو از خود عرضه می‌نمود، این جلوه که به انگیزۀ هماهنگی عقل با شرع در قرائات شیعیانه خود را مطرح می‌ساخت، در آغاز با نام حکمت یمانی جلوه‌گر شد و بعداً در پیکرۀ حکمت متعالیه خود را متجلی ساخت.
حکیم امیر محمد باقر داماد، مشهور به میرداماد، بر آن دلیل که اندیشۀ خود را از سویی از اصحاب یمین می‌دانست و از سوی دیگر خود را وامدار نفحات یمانی می‌دانست، بر اتکای عقل و شرع و شهود، طرحی نو در انداخت و برای اولین بار حکمت خاصّ و خالص شیعی را پی نهاد؛ این آموزه از آن سو که قرائات شیعیانه از اندیشه را به همراه داشت، به علم کلام نزدیک می‌شد و از آن سو که به حکمت نظر داشت، افق وجودی خود را در پیشگاه نفس‌الامر، غایت ادراک فیلسوفان می‌یافت، چه آنکه غایت هر اندیشۀ عقلی کشف حقیقت است از آن روی که متحقق می‌باشد.

بنا بدین بنیاد، قرآن کریم که «کتاب مبین» است، دربردارندۀ حقایق و گزاره‌های نفس‌الامری است و غایت ادراک، همان گاه که مطابق او باشد، از سویی نفس حکمت است و از سویی دیگر حقیقت قرآن؛ پس حکمت به معنی مطلق در این مقام به «کتاب مبین» التصاق می‌یابد و خود نمودی از این کتاب می شود.

این اثر به سودای دو «الصرحة» به رشتۀ تحریر درآمده که تمامی نسخ موجود از آن فقط دربردارندۀ یک «الصرحة» است. «الصرحة الاولی» به مباحث امور عامه می‌پردازد و «الصرحة الثانیة» به سودای مباحث ربوبی بوده است.

«الصرحة الاولی» که به سودای به مباحث امور عامه اختصاص یافته، خود در شش «المُساقة» سامان یافته است. هر «المُساقة» در کتاب دربردارندۀ فصولی است که در ذیل هر فصل عناوین فرعی خاص نظر به محتوای متن درج شده است.

این کتاب دربردارندۀ نهایت اندیشه در کاوش عقلی است. همچنین در این کتاب پاره‌ای از مطالب غیرمشهور است که برای دریافت آن باید از اندیشه‌های متداول دست شست و البته وی در پاره‌ای از مسائل به دلیل ضیق مجال به بحث مبسوط نپرداخته است و به دلیل خروجی موضوعی بحث، به طرح و تحلیل برخی مسائل نمی‌پردازد.