معرفی کتاب

پس از خروج رضا شاه از ایران در سال 1320 دورۀ مبغوضیت تقی‌زاده پایان گرفت که وی از سوی دولت به وزیرمختاری در انگلیس و پس از آن سفیری در انگلیس انتخاب شد تا اینکه در انتخابات دورۀ پانزدهم مجلس از تبریز به نمایندگی انتخاب شد و مختارانه به ایران بازگشت و در مجلس پانزدهم شرکت کرد.

سخنان متعدد دلسوزانه‌ای که حاصل تجربه‌های گذشته و تعمق در وضع پیشرفت‌های کشورهای اروپایی بود و به ویژه در مورد آذربایجان و اصلاح امور آن ایالت ایراد کرد و در پاسخ سخنان دکتر مصدق که در مجلس چهاردهم ایراد کرده بود و پرخاش‌های عباس اسکندری در مجلس پانزدهم دربارۀ جریان قرارداد نفت، نطقی ایراد کرد که بعدها در دولت دکتر مصدق مورد استناد در شورای امنیت قرار گرفت و از جمله اصطلاح «آلت فعل» که تقی‌زاده در سخنرانی خود به کار برده بود، جنبۀ حقوقی و استنادی پیدا کرد و به آن گفته توسل جسته شد و مؤثر افتاد؛ البته معاندین هم آن اصطلاح را وسیلۀ طعنه و ملعبۀ سیاست‌بازی قرار دادند.

پس از آنکه مجلس سنا در ایران طبق قانون اساسی در بیست بهمن 1328 تشکیل شد و تقی‌زاده جزء نمایندگان انتخابی آن بود، در این مجلس با سمت ریاست سهم برتر و شاخص یافت و قدرت مدیریت و بینش خاص خود را در موارد معین نشان داد؛ از جمله موردی است در دولت حسین علاء که به اسدالله علم وزیر کشور اجازۀ صحبت نداد.

تقی‌زاده مدت نزدیک به هفت سال در مقام ریاست مجلس سنا برقرار بود و در 26 فروردین 1336 از آن سِمت استعفا داد؛ چون طبعاً پیر شده بود و یارایی و توانایی برخورد با حوادث و جریان‌های خلاف میل را نداشت که نمونه‌اش برخورد با قانونی بود که برای معافیت افسران از حقوق گمرکی بود.

نخستین نطق‌های تقی‌زاده در مجلس پانزدهم که در آبان و آذر 1326 و پس از سال‌ها تجربۀ حضور در عرصۀ سیاست و فرهنگ ایراد شد، از اهمیت چشمگیری برخوردار است. وی در این نطق‌ها اصل‌الاصول مرام سیاست را حفظ منافع طبقۀ فقیر اعلام کرد و مالیات را وسیله‌ای برای انجام امور ضروری اجتماعی.

وی به طور مفصل اوضاع اجتماعی ایران در دهۀ بیست را مورد ارزیابی قرار داد و ضرورت انجام اصلاحات اقتصادی ـ اداری را از مهم‌ترین اولویت‌های مملکت عنوان کرده است. رسیدگی به اوضاع اسفناک کسانی که پس از ماجرای فرقۀ دموکرات آذربایجان تبعید شده بودند و نیز پاسخ به حملات عباس اسکندری به دلیل امضاء قرارداد نفت در زمان رضا شاه از دیگر اقدامات تقی‌زاده در مجلس پانزدهم بود.

در مطالب مربوط به مجلس سنا نیز که وی ریاست دورۀ اول و بخشی از دورۀ دوم را بر عهده داشت، افزون بر مسائل داخلی مجلس، پاره‌ای از اظهاراتش در زمان ورود جنازۀ رضا شاه به ایران، مرگ قوام‌السلطنه، قتل هژیر، ملی‌شدن صنعت نفت و مسائلی از این دست حائز اهمیت است.

فهرست مندرجات این کتاب در سه بخش بدین‌قرار سامان یافته است:

بخش اول: مجلس شورای ملی دورۀ پانزدهم (نماینده از تبریز)

بخش دوم: مجلس سنا دورۀ اول (سناتور انتخابی از تهران)

بخش سوم: مجلس سنا دورۀ دوم (سناتور انتخابی از تبریز).