معرفی کتاب

این کتاب خاطرات سیاسی و سرگذشت خودنوشت سیدحسن تقی‌زاده است که او در روزگار پیری نویسانده و نوشته است.

تقی‌زاده خود دربارۀ موضوع کتاب می‌نویسد: آنچه را که می‌نویسم، بر دوقسم باید تقسیم کنم: یکی همان داستان اوایل زندگی و خانواده و سرگذشت شخصی در بدایت عمر تا موقع ورود در ساحت اجتماعی و دیگری شرح حال دوران فعالیت خارج از شخصی، یعنی وقایع مملکتی و ملی و سیاسی و اجتماعی یا ادبی که در آنها بالذات سهمی داشته و شرکت کرده و شاهد و ناظر بوده‌ام.

سیدحسن تقی‌زاده در چند مرحله از زندگی خویش، مصدر وقایع و متصدی مناصب مهمی قرار گرفت و حوادثی بر او گذشت ـ مهم‌ترین آنها: طلبگی، وکالت آذربایجان در دورۀ اول و ایراد نطق‌های انقلابی، پناهنده‌شدن به سفارت انگلیس و تبعید به اروپا، اقدامات سیاسی ضد محمدعلی شاه، وکیل آذربایجان و تهران در دورۀ دوم، صدور حکم فساد سیاسی علیه او از طرف علما و اجبار به خروج از ایران، همکاری با آلمان‌ها برای مبارزه با روس و انگلیس و تشکیل کمیتۀ ملیّون ایرانی و نشر مجلۀ کاوه، وکیل مجلس پنجم و ششم و مخالفت با انقراض سلسلۀ قاجار و واگذاری حکومت موقت به رضاخان پهلوی، وزیرمختار در انگلستان، وزارت طرق، وزارت مالیه و امضای قرارداد تمدید امتیاز نفت، وزیر مختار در فرانسه، تدریس در دانشگاه لندن، مغضوب‌شدن نزد رضاشاه و انصراف از بازگشت به ایران، سناتور و رئیس مجلس سنا، استادی دانشگاه تهران و .... ـ که طبعاً آگاه‌شدن از آنها برای مورخان تاریخ معاصر ضرورت دارد. به همین ملاحظه است که خاطرات و اسناد بازمانده از او را باید به چاپ رسانید تا منتقد و معتقد او ـ دو گروه کاملاً متفاوت ـ بتوانند در تحقیقات خود از این سرگذشت خودگفته بهره‌ور شوند.

این خاطرات که در این کتاب می‌آید، چه آنکه مطابق پسند موافقان تقی‌زاده باشد و چه آنکه نشر آن بی‌فایده و حتی مضر دانسته شود، در هر حال سندی است که می‌تواند برای سنجش و مطابقه میان مدارک و مآخذ و سخنان دیگری که مربوط به زندگانی و افکار و اعمال تقی‌زاده نشر شده است، مفید واقع شود و محقق ژرف‌نگر و مورخ بی‌غرض را به کار آید و صحیح را از سقیم جدا کند و درستی از نادرستی بازشناخته گردد.

این خاطرات منجصر در جریان‌های عمده و قسمتی از وقایع و حوادث زندگی تقی‌زاده است؛ از همین روی از بیان و شرح جزئیات مسائل عاری است و طبعاً این مجموعه، کل خاطرات تقی‌زاده نیست. او می‌توانست بیش از این و گاه روشن‌تر از این دانسته‌ها و یادمانده‌های خود را گفته باشد؛ کما اینکه در این خاطرات اشاره‌ای به طرز انتخابات دورۀ اول سنا و مبارزۀ شدید مصدق در آن قضیه مطلبی ندارد.

فهرست مندرجات این کتاب بدین قرار است:

یادداشت از ایرج افشار؛ سبب‌نامه؛ خانوادۀ پدری؛ دورۀ کودکی و جوانی؛ سفر شامات و مصر؛ بازگشت به تبریز ـ نهضت مشروطه و سلطنت محمدعلی‌شاه؛ به سوی تهران ـ وکالت در مجلس اول؛ دورۀ تبعید از ایران ـ قفقاز، پاریس و لندن؛ بازگشت به ایران ـ اقامت تبریزـ وکالت مجلس دوم؛ دوری اجباریبار دوم ـ دورۀ اقامت استانبول و اروپا؛ سفر آمریکا ـ دعوت آلمان‌ها به همکاری؛ سفر المان ـ کمیتۀ ملّیون ایران؛ مأموریت مسکو ـ برای عقد عهدنامۀ تجاری؛ مأموریت لندن ـ مذاکره با مکدونالد؛ بازگشت به ایران ـ دوره‌های پنجم و ششم؛ بازگشت ازآمریکا و آلمان، دورۀ هفتم ـ والی‌گری خراسان؛ مأموریت لندن ـ تیمورتاش و داور ـ وزارت طرق و مالیه ـ قرارداد نفت؛ قضایای سفارت پاریس، دورۀ اقام برلن تدریس در لندن؛ دورۀ سفارت لندن، جنگ جهانی ـ قضایای آذربایجان؛ نمایندگی در مجلس پانزدهم، مجلس مؤسسان ـ مسئلۀ انحلال مجلس؛ مجلس سنا و قضایای آن، ریاست آن مجلس.

در ادامۀ این مندرجات، فصلی با عنوان چند مطلب جداجدا آمده که دربردارندۀ موارد زیر است:

اشخاصی که در مشروطیت سهمی داشتند؛ مخبرالسلطنه، سعدالدوله، احتشام السلطنه؛ قتل امین‌السلطان اتابک؛ سردار اسعد و شیخ خزعل؛ اختلاف سیاسی میان اعتدالیون و دموکرات‌ها؛ دربارۀ چند تن از مردان سیاست؛ مسافرت‌ها و مطالب متفرقه.