معرفی کتاب

مجموعه یادداشت‌های بازمانده از سیدحسن تقی‌زاده دربارۀ مانی نشان می‌دهد که نه تنها تحقیقات و مطالعات اروپایی‌ها را که مجموع آنها (38 کتاب و مقاله) می‌شود، با دقت مطالعه و بررسی به زبان فارسی برگردانیده است، بلکه منابع فارسی را بررسی و نقد و یادداشت کرده است. پیش از این حاصل مطالعات و تحقیقات زیر عنوان "مانی و دین او" بدون یادداشت، استنباط‌ها و ملاحظات دیگر انتشار یافته بود که در زبان فارسی در روزگار خود از منابع مهم مانی‌شناسی به شمار می‌آید.

"مانی و دین او" یکی از نوشته‌های محققانه و نوآور تقی‌زاده در زبان فارسی است. اساس این رساله متن گفتارهایی است که خطابه‌وار در انجمن ایران‌شناسی در تهران ایراد شد و همین انجمن رسالۀ مذکور را به چاپ رسانید.

تقی‌زاده به موضوع دیانت مانی و به ویژه گاه‌شماری دوران او از زمانی که در انگلستان اقامت گرفته بود، علاقمندی پیدا کرده بود. مقداری از همین اوراق یادگار ایامی است که چون نزد رضاشاه پهلوی مغضوب شده بود، ناچار در اروپا سکونت گرفته بود و قسمتی از این بازمانده‌ها نوشتۀ آن هنگام است. از جمله مقالۀ او در موضوع "روزه‌های مانویان" است که تعلیقه‌ای بر مقالۀ هنینگ بود و در مجلۀ انجمن پادشاهی آسیایی طبع شده است، حکایت از حاصل آن اوقات است. دیگر مقاله، "سال‌های حیات مانی" است که در مجلۀ آیژیا ماژور به چاپ رسیده است.

ترتیبی که در این کتاب دربارۀ یادداشت‌های تقی‌زاده دربارۀ مانی داده شده است، بدین ترتیب است:

بخش اول: برگزیده‌های ترجمه شده از 38 کتاب و مقاله است که خاورشناسان دربارۀ مانی نوشته‌اند؛ چون این مآخذ هنوز در زبان فارسی به ترجمه در نیامده است. طبعاً همین فشرده‌هایی که به قلم تقی‌زاده به دسترس ما رسیده بسیار مغتنم است و شاید اهمیت کار در این باشد که تقی‌زاده با وقوف عمیق خود در مآخذ غربی و عربی و توغّل واقعی در موضوع، اصطلاخات خاصی را ترجمه کرده است که می‌تواند برای متجسسان و مترجمان آینده سرمشق قرار گیرد.

بخش دوم: ترجمه‌هایی است از چند متن عربی مانند ابن الندیم، ابوریحان بیرونی، مسعودی، شهرستانی و دیگران و تکه‌ای فارسی از حافظ ابرو.

بخش سوم: دربردارندۀ یادداشت‌ها، استنباط‌ها و استنتاج‌هایی است که تقی‌زاده از مآخذ و مراجع انجام داده است؛ چون مقداری از این نوشته‌ها متفرق و گاهی بر پاره‌ورقی و گاه ورق‌ورق بوده است با این عناوین از هم جداسازی و تبویب موضوعی شده است: مواد زندگی مانی (استنباطات تقی‌زاده)، تواریخ مربوط به تولد و وفات مانی، محاسبات گاه‌شماری دربارۀ سنوات حوادث زندگی مانی، محاسبات کلی در گاه‌شماری، دربارۀ «بما» و «چقشاباط» و روزه، کتاب‌های مانی، اطلاعات متفرقه دربارۀ مانی و مانویت، اشارات به منابع و مآخذ (آنچه ذهن شخص او به خواندن آنها متوجه بوده است).

بخش چهارم: متن خطابه‌هایی است که با عنوان «مانی و دین او» زیر نظر خود تقی‌زاده چاپ شد. دلیل اینکه این خطابه در پایان آورده شد این است که آنها حاصل و برگرفته از مجموعۀ یادداشت‌هایی است که تقی‌زاده در سال‌های توقف اروپا و پس از آن به طور مداوم در تهران از نوشته‌ها و منشورات مربوط به مانی ـ حتی در دورۀ ریاست مجلس سنا ـ فراهم کرده است.

بخش پنجم: متن تحریر فارسی خطابه‌ای است که تقی‌زاده در دانشگاه کلمبیا به قصد ترجمه‌شدن به زبان انگلیسی دربارۀ مانی نوشته است.

بخش ششم: چاپ عکس ترجمۀ آلمانی اشعار مربوط به مانی.

بخش هفتم: متن کتابشناسی مربوط به مانی است که تقی‌زاده در کتاب «مانی و دین او» به چاپ رسانیده بود (به طور عکسی و بی‌تصرف).

رویّۀ تقی‌زاده بر این بوده که مطالب مندرج در یک صفحه را متصل به هم می‌نوشت و از بندبندکردن آنها به منظور چشم‌نوازی در صفحه خودداری داشت که در این کتاب بندها تقطیع شده است.

نام کتاب مانی‌شناسی گذاشته شده از این باب که میان این کتاب و مجموعۀ «مانی و دین او» تفاوت‌هایی است؛ اگرچه آنها را دربردارد؛ ولی به طور یقین از نظر کتابشناسی و برای تشخیص در فهرست‌نگاری این دو کتاب گونه‌گون هستند.