معرفی کتاب

انتشارات توس با گرامی‌داشت یاد استاد ایرج افشار که مجموعۀ مقالات سیدحسن تقی‌زاده را با امانت و دقت قابل ستایش نگهداری و منتشر کرد، افتخار دارد که اکنون آن مقالات را به صورت موضوعی در ویرایش بایسته تقدیم دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران نماید.

دربارۀ انقلاب و مشروطیت، خاستگاه و مطالبات و تأثیر آن بر حیات سیاسی و اجتماعی فرهنگ ایران نگارش‌ها و تحقیقات بسیاری صورت گرفته است. در بیرون از دایرۀ محققان و پژوهشگران دربارۀ مشروطیت شاید عدد کسانی که بدانند شادروان سیدحسن تقی‌زاده در جریان انقلاب مظروطه و پس از آن جایگاه و نقشی داشته است، از شمار انگشتان دو دست بیشتر نباشد.

مجلد اول مقالات دربردارندۀ بیست رساله و مقاله و خطابه و یادکرد از سیدحسن تقی‌زاده دربارۀ انقلاب و مشروطیت و مبانی و مسائل آن است که بیشتر حاصل چشم‌دید و تجربه‌های شخص ایشان در آن دوران و پیش و پس از آن است و از اسناد درجۀ اول مکتوب دربارۀ انقلاب مشروطیت به شمار می‌آید که به ویژه برای دانشجویان و پژوهندگان تاریخ مشروطیت بسیار سودمند است.

جلد اول به دو مناسبت به مقالات و نوشته‌هایی اختصاص یافته که مربوط به مشروطیت است: یکی آنکه حیات سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی سیدحسن تقی‌زاده با قدم‌گذاشتن به دایرۀ مشروطه‌طلبی آغاز شد و دیگر آنکه سال 1385 به تقویم شمسی یادنمای یکصدمین سال اعطای مشروطیت به مردم ایران است.

تردید نباید داشت که اطلاعات تقی‌زاده دربارۀ وقایع مشروطیت و البته جریان‌های پیش از آن گسترده بود و شاید مورد انتظار بود که خود کتابی مستقل و گویا می‌نوشت؛ ولی آن کار را نکرد. اگرچه مواد آن را از همان روزگاران حدوث وقایع جمع کرده بود (مانند شب‌نامه‌ها، اعلامیه‌ها، نامه‌های اشخاص). بعدها شب‌نامه‌ها و اعلامیه‌ها را به کتابخانۀ مجلس شورای ملی بخشید. جز آنها مقدار زیادی از نامه‌ها و اسناد آن دوره به لطف همسر آن مرحوم به دست ایرج افشار رسید که در کتاب‌های اوراق تازه‌یاب مشروطیت (1358)، نامه‌های ادوراد براون به تقی‌زاده (1354) با همکاری دکتر عباس زریاب خویی، نامه‌های تهران (1379) و نامه‌های مشروطیت و مهاجرت (1386) به چاپ رسیده است.

جز آنها تقی‌زاده در خاطرات خود که به زندگی طوفانی نام گرفت، اطلاعات خوبی را به طور خلاصه دربارۀ آن مرحلۀ تابناک از تاریخ ایران که خود دخیل بود، نوشته است. به این نکته هم باید اشاره داشت که وی دربارۀ وقایع ورود روس‌ها به تبریز و کشتار روز اول محرم سال 1330 قمری نامه‌های مفصل و متعددی به ادوارد براون نوشت که دکتر حسن جوادی آنها را از روی تألیف ادوارد براون به فارسی ترجمه کرده و به نام «نامه‌هایی از تبریز» منتشر شده است.

سیدحسن تقی‌زاده در دیباچۀ این مجلد می‌گوید: من در صحبتی که در واقع بر سبیل حکایت، یعنی خاطرات متفرقه عهد اوایل مشروطیت کردم، قصد تدوین منظم و مرتب تاریخی نداشته‌ام که چیزی از من فوت نشود؛ لیکن از فحوای بعضی اظهار مستمعین یا خوانندگان جراید استنباط کردم که انتظار تاریخ جامع و کامل داشته‌اند که من از ابتدا عذر آن را خواسته و گفته بودم که فقط مشاهدات عینی خود را که در نوشته‌های سابقین ذکر نشده بیان خواهم کرد و بس.

این کتاب در چهار بخش به رشتۀ تحریر درآمده است:

بخش اول یادداشت‌ها است که در دو فصل آمده است: تاریخ اوائل انقلاب و مشروطیت ایران که در سه خطابه و یک دیباچه تحریر شده است و تاریخ انقلاب ایران.

بخش دوم مقاله‌ها است که دربردارندۀ این مقالات است:

نخستین مجلس شورا، صفحه‌ای از تاریخ مشروطیت (نامه)، تهیۀ مقدمات مشروطیت در آذربایجان، لفظ مشروطه و یادی از اوائل مشروطیت، حکومت استبداد و دولت مشروطه.

بخش سوم، سخنرانی‌ها و یادداشت‌ها است که این موارد را شامل می‌شود:

عوامل اساسی مشروطیت ایران، چگ.نه مملکت ایران مشروطه شد، مشروطیت ایران، دربارۀ قتل اتابک، یادی از مشروطیت، جشن مشروطیت (14 مرداد 1330)، به یاد مشروطیت (14 مرداد 1334)، نطق 14 مرداد 1334 (در رادیو)، مشروطیت (14 مرداد 1335) و نوشتۀ 14 مرداد 1336 (روزنامۀ اطلاعات).

بخش چهارم دربارۀ کتاب‌ها است و این دو مورد را دربرمی‌گیرد:

قیام آذربایجان و انقلاب مشروطیت ایران (تألیف کریم طاهرزادۀ بهزاد) و مشروطیت و سیدعبدالله بهبهانی (زندانی بزهرود ـ تألیف اسماعیل مرتضوی برازجانی).

قسمت آخر این کتاب پیوست‌ها است که این موارد را شامل می‌شود:

مختصر تاریخ مجلس ملی ایران (چاپ عکسی از روی چاپ برلین)، ارسال مواد منفجره و قتل شجاع نظام، دربارۀ دورۀ اول.