معرفی کتاب

یکی از حلقه‌های آموزش در ایران مکتب‌خانه است. متون مکتب‌خانه‌ای خود گونه‌ای خاص از ادبیات است که «ادبیات مکتب‌خانه» نامیده می‌شود. این کتاب دربردارندۀ هفتاد متن درسی و داستانی چاپ سنگی مکتب‌خانه‌ها در عصر قاجار است که جز معدودی تا امروز تجدید چاپ نشده‌اند. هفتاد متن در دو گروه نظم و نثر تقسیم‌بندی شده‌اند که هر گروه دربردارندۀ مجموعه‌ای با محتوای تعلیمی، دینی، طنز، اخلاقی و سرگرمی است. این متون بخش مهمی از ادبیات عامه را شامل می‌شود. مطالعۀ این دسته از آثار به خوبی ما را با ویژگی‌های افسانه‌ها و قصه‌های عامه آشنا می‌کند. این متون همچنین بخش اعظمی از آثار ادبی عصر قاجار را تشکیل می‌دهد که بدون شناخت متون کتاب، نگاشتن تاریخ ادبیات ایران در عصر قاجار کاری عبث و بیهوده است.

مطالعه در عناصر زبانی، بیانی و ادبی این هفتاد اثر نشان می‌دهد چه عناصری زمینه‌های نهضت ساده‌نویسی را به وجود آورده و جریان رمان‌نویسی امروز ایران مدیون کدام یک از آثار داستانی این دوران است.

از سویی در دسترس قراردادن متون درسی مکتب‌خانه برای مکتب‌رفته‌ها، یادآور خاطرات آنان و برای مکتب‌نرفته‌ها مجموعه‌ای شیرین و خواندنی است. از سویی چاپ یک‌جای هفتاد اثر مربوط به دورۀ چاپ سنگی در یک اثر، کمکی بزرگ به مطالعۀ تاریخ نشر ایران است.

کتاب از بُعد آموزشی، سیر تطور آموزش در ایران را بررسی می‌کند. بررسی متون کتاب از نظر محتوایی نیز مبین آن است که مهم‌ترین خواندنی‌‌های مردم چه بوده و این مواد چگونه بر ذهن و زبان و تفکر و رفتار مکتب‌رفته‌ها تأثیر گذاشته است.

از امتیازات این کتاب، مقابله، تصحیح، بازخوانی و ویرایش نسخه‌ها، اشاره به سبک ادبی، پدید‌آورنده، مأخذ هر متن، یافتن روایت‌های مشابه، نسخه‌شناسی، اشاره به تاریخ آموزش‌های مکتب‌خانه‌ای در ایران، شیوه‌های تدریس و انواع متون مکتبی، آداب مکتب و مکتب‌داری و بازتاب آن در ادب فارسی و نمایه‌های چندگانه است.

بخشی از داستان‌هایی که در این کتاب آمده است، عبارتند از: توبۀ نصوح، حسنین، حیدر بیک قزلباش، خاله سوسکه، رستم‌نامه، شیخ ابوالپشم، عاق والدین، گرگ و روباه، موسی و سنگ‌تراش، موش و گربه، نان و حلوا، نان و سرکه، نصایح الاطفال یا شنگول، بهرام و گل‌اندام، جبرئیل جول (نساج و نجار)، چهار درویش، چهل طوطی، خاور و باختر، خروس و روباه، خسرو دیوزاد، دزد و قاضی، دله و مختار، سبز پری و زرد پری، شاهزاده هرمز، عباس دوس، حسین کرد شبستری، کلثوم ننه، ملک جمشید و طلسم آصف، نجمای شیرازی و نوش‌آفرین‌نامه.