معرفی کتاب

آگاهی و تبحر شمس العلماء در ادبیات فارسی و عربی بسیار بالاست. وی به طور کامل به زبان عربی مسلط بوده و با ادبا و شعرای غیر معروف آنها و حتی با لهجه‌ها و شاخه‌هایبومی و محلی آنها آشنا بوده است. افزون بر این وی به تاریخ ادبیات عرب نیز اشراف کامل داشته و خود نیز به زبان عربی شعر می‌سروده است. از نگارش عالمانۀ او در کتاب حاضر و دیگر آثارش می‌توان به قدرت او در میدان ادب پارسی نیز پی برد.

ارزش و اهمیت این کتاب در دو گروه تقسیم‌بندی می‌شود: ارزش عمومی و ارزش اختصاصی.

ارزش عمومی: این کتاب نیز همانند دیگر کتب بدیعی نگاشته‌شده در طول سالیان گذشته، به معرفی مجموعه‌ای لز صنایع ادبی می‌پردازد که آنها را همراه با شواهد و امثلۀ عربی و فارسی به صورت نظم و نثر در اختیار خواننده می‌گذارد و می‌تواند به عنوان یک منبع افزون بر منابع موجود ارزشمند دیگر در این علم مورد استفاده قرار گیرد.

ارزش اختصاصی: الف) شماری از صنایع که در این کتاب از آنها یاد شده، در کتاب دیگر شمس العلماء یعنی ابداع البدایع به عنوان مستدرکات خود وی ذکر شده است؛ بنابراین قطوف الربیع از نظر احتوا بر مطالب جدید و دست اول حائز اهمیت است. گذشته از این می‌توان ادعا کرد این کتاب، تنها رسالۀ دربارۀ بدیع است که در آن به مباحثی پرداخته شده که در کتب قدما و قدمایی در زمینۀ بلاغت یافت نمی‌شود، مثل بحث تخییل.

ب) این کتاب خلاصه‌ای است از مهم‌ترین مقوله‌های بدیع که به صورتی منظم و با شواهد کافی برای هر صنعت در دورۀ خود با عنوان کتاب درسی استفاده می‌شده است و صد البته می‌تواند مرجعی مناسب و کارآمد برای علاقمندان و اهل فضل باشد.

ج) شواهد ذکر شده در این کتاب از بهترین نمونه‌ها انتخاب شده و مؤلف سعی کرده از شاعران معاصر و گمنام عصر خویش نیز شواهدی را ذکر کند. از تعدادی از این شعرا، اشعار زیادی در دسترس نیست و شمس‌العلماء با آوردن نام و شعر آنها در این کتاب، نام آنها را به یادگار گذاشته و خود منبعی برای تحقیق دربارۀ این شاعران شده است.

این کتاب دارای پیش‌مقدمه، مقدمه، متن و خاتمه و پس از آن نیز صفحه‌ای دربردارندل توضیحاتی دربارۀ کتاب و مشوقان مؤلف در کار نگارش کتاب است.

شمس‌العلماء در قسمت پیش‌مقدمه ابتدا به حمد و ستایش باری‌تعالی و سپس به ذکر انگیزۀ نگارش کتاب و روش تألیف خود در آن پرداخته و در بخش مقدمه اصطلاحاتی را که پیش از ورود به بحث صنایع بدیعی دانستن آنها ضروری می‌نماید، تعریف کرده است. اصطلاحات تعریف شده در این بخش عبارتند از: بدیع، بلاغت، فصاحت، ضعف تألیف، تعقید لفظی، تعقید معنوی، تنافر کلمات و مخالفت قیاس.

در متن اصلی کتاب، هشتاد صنعت بدیعی با شواهد و امثلۀ فارسی و عربی به صورت نظم و نثر شرح داده شده است. مؤلف در ذکر شواهد ترتیب خاصی را در بیشتر موارد رعایت کرده است؛ بدین صورت که در ابتدا اگر امکان داشته است به ذکر شاهدی از قرآن پرداخته و سپس شواهدی از حدیث و نثر عربی و نثر فارسی و پس از آن نظم عربی و نظم فارسی می‌آورد. وی در نقل شواهد نظم عربی و فارسی به برخی از شاعران توجه بیشتری نشان داده است. شمس‌العلماء از میان شاعران پارسی‌گوی به سعدی، حافظ و انوری و از میان شاعران عرب‌زبان به متنبی، ابوالفتح بُستی و حریری بیشتر نظر داشته است.

وی در این کتاب هر جا که شعری از خود نقل کرده، آن را با عباراتی نظیر «از مؤلف»، «من گفته‌ام» یا «دیگری گوید» مشخص نموده است. ویژگی دیگری که در متن کتاب مشاهده می‌شود، تفاوتی است که میان اسامی صنایع این کتاب، تعاریف و دسته‌بندی‌های با ابداع البدایع وجود دارد.

شمس‌العلماء در بخش خاتمه به تعریف و توضیح برخی دیگر از اصطلاحات ادبی، از جمله شعر، ردیف، حاجب، مثنوی، غزل، عروض و قافیه و بحور شعر فارسی و حتی اغراض شعر پرداخته است.