معرفی کتاب

شعر و ادبیات منظوم بلوچی، بخشی از ادبیات ایرانی است که در ایران گمنام مانده است. در چند دهۀ اخیر برخی از پژوهش‌گران مردم‌شناس و تاریخ‌نویس در ضمن نوشته‌ها و آثار خود اشاراتی بسیار مختصر و گذرا دربارۀ چند منظومه و داستان بلوچی داشته‌اند.

پیشینۀ پژوهش در شعر بلوچی، به اواخر قرن 19 میلادی بازمی‌گردد. پژوهشگران انگلیسی نخستین کسانی بودند که به گردآوری شعر کهن بلوچی ـ که تا آن زمان شفاهی بود ـ پرداختند. مشهورترین این پژوهشگران لانگ‌ورث‌دیمز مؤلف کتاب شعر عامۀ بلوچ است. زمانی که هندوستان مستعمرۀ انگلیس و بلوچستان شرقی جزء خاک هندوستان به شمار می‌آمد، وی یکی از مأمورین دولت انگلیس در کشور هندوستان بود.

دیمز در مقدمۀ کتاب خود می‌نویسد: «اشعار بلوچ تا پیش از سال 1840 ناشناخته بود؛ تا اینکه شخصی به نام لیچ نخستین کسی بود که در این سال نمونه‌هایی از شعر بلوچی را تحت عنوان طرحی از زبان بلوچی در مجلۀ انجمن آسیایی بنگال به چاپ رساند.

چند سال پس از مرگ لیچ، برتن ترجمۀ انگلیسی سه تصنیف بلوچی را بدون نقل متن بلوچی در سال 1877 در کتاب بازدید از سِند چاپ کرد. دیمز پس از لیچ در سال 1875 به گردآوری اشعار و تصنیف‌های بلوچی در برخی از قبیله‌های شرق یا شمال بلوچستان و نواحی سرزمین سِند پرداخت و نمونه‌هایی از این اشعار را برای نخستین بار در سال 1881 در مقاله‌ای به نام طرحی از زبان بلوچی شمالی در همان مجلۀ آسیایی بنگال به چاپ رساند. پس از اینکه دیمز بلوچستان را ترک کرد، مایر کارهای او را ادامه داد و نمونه‌هایی را در سال‌های 1900 و 1901 منتشر کرد».

در نیم قرن اخیر پژوهشگرانی در پاکستان برخی از اشعار و منظومه‌های بلوچی را گردآوری و چاپ کرده‌اند؛ البته قریب به اتفاق آنها از نظر شیوه‌های پژوهش، علمی نیستند و در ضمن کار آنها محدود به ایالت بلوچستان در پاکستان بوده است و به بلوچستان ایران دسترسی نداشته‌اند.

نویسندۀ کتاب سال‌هاست که در کنار تحصیلات دانشگاهی خود، بی‌وقفه در حال پژوهش دربارۀ زبان و ادبیات بلوچی بوده است و حاصل این پژوهش‌ها چند فتری است که تعدای به چاپ رسیده و تعدادی دیگر نیز برای چاپ در نوبت هستند.

شیوۀ پژوهش نویسنده در گردآوری اشعار و سروده‌های بلوچی بیشتر میدانی بوده است؛ اما در بحث سنجش‌های ادبی و برخی از توضیحات از کتاب‌ها و تألیفات استادان و نویسندگان بسیاری بهره برده است.

منبع بنیادین منتهای بلوچی چاپ‌شده در این کتاب روایت راویان و برخی از خنیاگران بلوچستان است. از جملۀ آنها دکلمه‌ها و آوازهای خنیاگر بزرگ معاصر، شادروان استاد کمالان هوت است. افزون بر این از روایت‌های برخی از راویان منطقۀ کاروان و زرآباد و منابع شفاهی و مکتوب دیگر نیز استفاده شده است.

در این کتاب برای ثبت منظومه‌ها کوشیده شده تا تلفظ و نوشتن واژه‌ها بر بنیاد گویش مکرانی باشد؛ این گویش از میان گویش‌های گوناگون زبان بلوچی، ادبی‌تر و جنبۀ نوشتاری آن بیشتر رایج است. رسم‌الخط به کار رفته در واژه‌ها و متون بلوچی این کتاب، بیشتر بر مبنای شیوۀ رایج سیدظهورشاه هاشمی است که این رسم‌الخط در میان نویسندگانی که بلوچی می‌نویسند یا می‌خوانند، بیشتر طرفدار دارد. کلیۀ متون و واژه‌های بلوچی در کنار رسم‌‌الخط بلوچی، به خط لاتین نیز نگارش شده تا تلفظ و خواندن آنها آسان‌تر باشد.

هر شعر پس از نقل از روایت‌های در دسترس، توسط نویسندۀ این کتاب تصحیح و ویراستاری شده است و در معنی اشعار کوشش شده تا لفظ به لفظ باشد؛ در حدی که بتوان معنی و درون‌مایۀ آنها را دریافت.

 فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:

دیباچه؛ نشانه‌های آوانویسی؛ ادبیات بلوچی؛ داستان هانی و شَیمُرید؛ داستان شهداد و مهناز؛ آیین ور؛ ماجراهای بیبَگر؛ داستان سَسّی و پُنّون؛ مست و سمّو؛ شیرین و دوستین؛ للّا و سازین؛ کیّا و سَدو؛ حیدر و سمنبر؛ عزّت و مَیرُک؛ یادداشت‌ها و کتاب‌نامه.